Jobasi : Joqari molekulyar birikpeler- polimerler haqqinda mag'liwmat

Tema: Joqari molekulyar birikpeler haqqinda uliwma tu'sinikler
Jobasi :
1. Joqari molekulyar birikpeler- polimerler haqqinda mag'liwmat
2. Polimerlerdin' ximiyaliq ha'm fizikaliq qa'siyetleri
3. Polimerlerdin' jaratiliw tariyxinan qisqasha

Joqarı molekulalı birikpeler (polimerlar) — molekulaları óz-ara ximiyalıq baǵlar menen baylanısqan 100 mıń hám, hátte millionlap atomlardan shólkemlesken elementlar.[[Polimerlar yamasa oligomerlar shınjırı quramına kiretuǵın hár qanday atom yamasa atomlar toparı strukturalıq zveno dep ataladı. Kópshilik Joqarı molekulalı birikpelerb. dıń xarakteristikalı qásiyetleri sonda, olardıń molekulaları kóp ret qaytarılatuǵın birdey yamasa bir neshe qıylı zvenolardan shólkemlesken boladı

POLIMER (GREKSHE –KO’P BO’LIMLERDEN QURALG’AN) –MALEKULALARI BIR YAMASA BIR NESHE TU’RLI KOP SANLI TAKIRARLANIWSHI GRUPPALARDAN QURALG’AN JOQARI MASSALI XIMIYALIQ BIRIKPELER.
POLIMER TA’BIYIY( RKSILLAR, NUKLEIN KISLOTALAR, TA’BIYIY SMOLALAR) HA’M SINTETIK ( POLIETILEN, POLIPROPILEN, FENOLFORMALDEGID SMOLALAR) POLIMERGE BOLINEDI.
BIR NESHE KISHI A’PIWAYI MALEKULALARININ’ BIRIKPESINEN PAYDA BOLG’AN POLIMERLER OLIGOMERLER DEP ATALADI.
POLIMERLEW EN’ DASLEPKIDE QURAMALI BOLMAG’AN ZATLAR KOMIRDI HA’M AG’ASHTI QAYTA ISLEW ONIMLERINE ( MAS , FENOL, FORMALIN H.T.B)GA TIYKARLANGAN EDI. KEYINSHELIK POLIMERDI ALIW USHIN NEFTTI QAYTA ISLEW O’NIMLERI , TA’BIYIY GAZ , QATTI JANILG’ILARDI QAYTA ISLEW ONIMLERI, AGASH HA’M OSIMLIK SHIYKI ZATLARININ’ SHIGINDILARINAN PAYDALANILATUG’IN BOLGAN.
QASIYETLERININ’ JAQSILIGI HAM XALIQ XOJALIGINA KELTIRETUGIN PAYDASININ’ ULKENLIGI MENEN HA’M SHIYKI ZAT ZAPASLARININ’ KOPLIGI POLIMERDI KEN’ KOLEMDE ISLEP SHIGARIWGA IMKAN BERDI
POLIMERLERDIN’ QURAMI HA’M SINTEZ USILLARIN KO’RE, OLARDAN QATTI HA’M ELASTIK , PUXTA HA’M MORT , ISI SUWIQQA SHIDAMLI XIMIYALIQ TA’SIRLERGE SHIDAMLI H.T.B QA’SIYETLERGE SHIDAMLI O’NIMLER ALIWIMIZ MU’MKIN.
O’NIMDI PAYDA ETIW USHIN POLIMERLERGE TOLTIRG’ISHLAR HA’M BASQA XIMIYALIQ ELEMENTLER QOSILADI.
PRESLEWDIN’ EN’ AHIMIYETLI QA’SIYETLERINEN BIRI OLARDAN SHTAMPLAW, PRESLEW SIYAQLI APIWAYI USILLARDAN PAYDALANIP BUYIMLAR JASAW MUMKIN.
POLIMERLER QA’SIYETINE KORE TOMENDEGILERGE BOLINEDI;
KAUCHIK- REZINA HAM REZINA MATERIALLARINAN BUYIMLARDI TAYARLAWDA ISLENETUG’IN ELASTIC MATERIAL.
PLASTMASSALAR-JOQARI TEMPERATURADA JUMSAYTUG’IN KEN’ TEMPERATURA ARALIGINDA JUDA PUXTA , QATTI, SALISTIRMALI MAYISQAQ;
SINTETIK TALALAR- JOQARI TEMPERATURADA JUMSAYTUG’IN (180-200 GRADUS ) HA’M USI TEMPERATURADA PUXTA JIP BOLIP SOZILATUG’IN POLIMER.
LAK HA’M BOYAWLAR – JEMIRILIWGE SHIDAMLI , METALL, AG’ASH HAM SHISHAGA JAPISATUGIN MEXANIK TA’SIRLERGE SHIDAMLI POLIMER.
Plastmassalar islep shıǵarıw kólemine qarap polimer materiyallar ishinde birinshi orındı iyeleydi.
Plastmassalar qásiyetleri olardiń quramındaǵı polimerlerge baylanisli.
Tábiyiy talshıqlardı ximiyaliq qayta islewden alinǵan talshıqlar jasalma talshiqlar, sintetik materiallardan alingan talshiqlar bolsa sintetik talshiqlar dep ataladı.
Polietilen ren’siz moldir shaffof zat. Suyiqlaniw temperaturasi aliniw usilina qaray 100-130 gradus. Elastikligi ha’m soziliwg’a bekkemligi joqari. Polietilen jahanda termoplast islep shgariw boyinsha 1 shi orinda turatug’in en’ arzan polimerlerdin’ biri.
Ta’biyiy polimerlerge jipek , ta’biyiy kauchik, selluloza, kollagen, kraxmal, ju’n keratin siyaqlilardi o’z ishine aladi.
Tábiyiy kauchuk Braziliyada ósetuǵın geveya teregi shiresinen alinadı.
Kauchuk “ kaocho” sózinen alınǵan boli, ol terektiń kóz jası degen mánisti bildiredi.
Alınǵan terek shiresinen sirke kislotasi qosilsa kauchuk ajiralip shiǵadı.
Polimerlerdin' ximiyaliq ha'm fizikaliq qa'siyetleri.
Polimerlerdin hár qıylı zvenolardı túrli tártipte kovalent baylanislar payda etip birigiwi nátiyjesinde sızıqlı, tarmaqlanǵan, tor sıyaqlı hár qıylı kórinislerde qáliplesiwi makromolekulalardı quramalı dúzilisinde bolıwlarına alıp keledi. Bunday quramalı birikpelerdiń qásiyetlerin anıqlaw ushın olardı tek elementar quramın biliw jeterli bolmaydı, bálki onıń ushın makromolekulalardıń konfiguratsiyası, konformatsiyası hám molekulyar massalıq xarakteristikaların úyreniw zárúr boladı. Sol sebepli bul sabaqta makromolekulalardiń dúzilisi hám fizikalıq qásiyetlerine tiyisli tiykarǵı maǵlıwmatlar analitik aytıladı.
Zveno konfiguratsiyası xarakteristikalawda organikalıq ximiyadaǵı ayırım túsinik hám tariyplerge tayanadı. Polimerler sintezinde, mısalı, uglerovodrodlardı qos baǵ menen ıslawıb molekulyar zvenolar payda etiwinde eki qıylı izomerler sırtqı kórinislerdegi konfiguratsiyalar baqlanadı:
Bul jerde R, R' - uglerod atomın asimmetrikligin ańlatıwshı túrli dúziliske iye orın almasıwshılar bolıp tabıladı. R - qálegen radikalda bolıwı múmkin. Ol jaǵdayda l-shepke aylanıwshı hám d-ońǵa aylanıwshı eki izomerler kórinisindegi zvenolar konfiguratsiyası qáliplesedi.
Bul jerde R, R' - uglerod atomın asimmetrikligin ańlatıwshı túrli dúziliske iye orın almasıwshılar bolıp tabıladı. R - qálegen radikalda bolıwı múmkin. Ol jaǵdayda l-shepke aylanıwshı hám d-ońǵa aylanıwshı eki izomerler kórinisindegi zvenolar konfiguratsiyası qáliplesedi.
Dúzilis izomeriyası. Shınjırlı qáliplesiwinde bir zveno aqırına ekinshi zvenonıń bası tuwrı keliwi “basqa iz” regulyar, sonıń menen birge, birigiwdiń basqa “basqa bas” yamasa “dumga dum” sıyaqlı noregulyar variantları baqlanadıbaqlanadı. Ílaydan islengen ıdıs polimerlerde túrli zvenolardıń qatnasıwı, olardıń regulyarlıq hám noregulyarlıgınan kelip shıqqan halda statistikalıq yamasa tártiplesken dúzilis izomeriyaları kórinisinde bolıwı múmkin.
Keńisliktegi izomeriya. Polimerdıń keńisliktegi regulyar (steroregulyar) bolıwı ushın keyingi birigetugın zvenonıń izomeriyası dáslepki birikken zvenonıń izomeriyası menen birdey bolıwı kerek. Tákirarlanıwshı zvenosı ~CH2 - CR = CH - CH2 ~ tipte bolǵan polimerler ushın tómendegi jaǵdaylarda birikken zvenolardan shólkemlesken stereoizomeriyalar xarakteristikalı bolıp tabıladı:
Jaratılıw tariyxı :
19 -ásirdiń aqırına kelip, polimer materiallardıń dúzilisi haqqında júdá kem zat málim edi. To'yingan puw basımı hám osmotik basım ólshewleri degen túsinikler ámeliy tárepden óz tastıyıqın tapmaǵan edi. Bular kolloid birikpeler degen shama qáte edi.
Sonday etip 1928 jılda G. Mayer hám F. Klark tárepinen kauchukning rentgenologik izertlewleri temasında lekciyasın prezentaciya etip bergennen keyin bul mashqalanı azmaz sheshimi tabılǵanday boldı. Biraq, birinshi nátiyjeler taǵı nadurıs aytindi, bul bolsa bul usıl menen anıqlanǵan molekulyar salmaqlıqtıń kem bahalanishiga alıp keldi [1]. Kristal deneler shegaralar menen baylanısqan kóplegen kristalitlardan (tiykarınan mikrokristallardan) ibarat. Házir ekenin aytıw kerek, polimer molekulaları bul shegaralar arqalı ótedi hám bir waqtıniń ózinde kóplegen kristalitlarda bar. Sonda bul málim emes edi, bul bolsa nátiyjelerdi nadurıs aytıwǵa alıp keldi. T. Svedbegning biomolekulalarni úyreniwge tiyisli dóretpeleri ( 1926 y. ximiya boyınsha Nobel sıylıqı laureati ) tuwrı nátiyjelerge alıp keldi.
Nemis ximiki Shtaudinger polimer ximiyası pániniń ákesi esaplanadı. 1917 jılda Shveytsariya Pánler akademiyasına bergen lekciyasında ol makromolekulyar birikpeler kovalent baylanısqan uzın shınjırlı molekulalardan shólkemleskenligin formulalar járdemindeisbotlab berdiler [2]. 1920 jılda ol nemis ximiya jámiyeti esabatlarında zamanagóy polimer ximiyası pániniń tiykarına aynalǵan maqalasın baspa etdi. 1924-1928 jıllarda polimerlarning dúzilisi ústinde jumıs alıp barıldı, bul birikpelerdiń bul klasın túsiniw ushın tiykar jarattı [3][4][5]. 1953 jılda Staudinger turmısı dawamında oqıp, ızlenip óziniń miyneti bolǵan ilimiy jumısları ushın ximiya boyınsha Nobel sıylıqına iye boldı.
1950-jıllardıń baslarında nemis ximiki Karl Ziegler alyuminiy alkil hám titan tetraxlorid katalizatorlari bólme temperaturasında etilenni polietilenga polimerizatsiya qılıw imkaniyatın beriwin anıqladi. Bunnan aldın eten polat avtoklavlarda joqarı basımda polimerlangan edi. Sol tárzde alınǵan polietilen basqa ayrıqshalıqlarǵa, joqarı dárejedegi turaqlılıqqa iye edi. Italiyalıq alım Giulio Natta, Zieglerning jumisına tıykarlanıp, polipropilen islep shıǵarıw ushın birdey texnikanı islep shıqtı [6]. Ziegler hám Natta ózleriniń jumısları ushın 1963 jılda ximiya boyınsha Nobel sıylıqına iye boldı. Pol Flori hám Mauritsio Gugginsning jumısları polimerlarning eritpeler, qospalar hám olardıń kristallanishidagi minez-qulqları teoriyasına tiykar salǵan. Búgingi kúnde olar polimerlar fizikalıq ximiyasınıń tiykarın quraydı.