Texnikalıq dóretiwshilikti rawajlandırıw metodları

Texnikalıq dóretiwshilikti rawajlandırıw metodları

Reje

Kirisiw

Tiykarǵı bólim

1. 
   Dóretiwshilik iskerligin payda etiw metodları.
   
2. 
   Dóretiwshilik máselelerin sheshim qabıllawdıń logikalıq izbe-izligi
   
3. 
   Texnik dóretiwshilik procesinde qollanıltuǵın metodlar
   
4. 
   <<Ámel hám qáte>> metodı
   
5. 
   <> metodı
   

Juwmaqlaw

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Talabalardıń texnik qızıǵıwshılıqların rawajlantırıw hám miynetke dóretiwshilik múnásebetlerin formalandırıw, pán-texnika rawajlanıwın jáhán talapları dárejesine kóteriw, ónim sapasın tupten jaqsılaw, islep shıǵarıwdıń joqarı nátiyjeliligin táminley alatuǵın jas áwlatdı tárbiyalaw eń áhmiyetli waziypalardan esaplanadı. Bolajaq qánigelerde dóretiwshi iskerlik tiykarlarına tiyisli bilim, kónlikpelerdi formalandırıw arqalı zamanagoy islep shıǵarıwǵa mas texnik, texnologik konstruktorlıq paziyletlerin formalandırıw hám islep shıǵarıw iskerligi tiykarlarıniń puxta iyeleniwine erisiledi.

Pánniń tiykarǵı maqseti bolajaq oqıtıwshılarǵa ulıwma orta tálim mekteplerine, akademiik litcey hám kásip-óner kolledjlerinde, mektepten tısqarı tálim orınları da oqıwshılar dóretiwshi iskerligin sholkemlestiriwdiń ilimiy metodik tiykarların úyretiwden ibarat. Tiyisli maqsetke erisiwde talabalar tárepinen tómendegi áhmiyetli wazıypalardıń sheshiliwi kózde tutıladı:

---oqıwshılardı barkamal shaxs sıpatında formalandırıw waqtında texnik dóretiwshilik hám dizayın tiykarlarına tiyisli bilimler sistemasına iye bolıwı;

---texnik dóretiwshiliktiń shólkemlik hám ekanomikalıq tiykarları menen tanısıw;

---oylap tabıw, jaratıwshılıq, ratcionalizatorlıq hám patantlew tiykarları boyınsha tusiniklerge iye bolıw;

---texnik máselelerin sheshiwdiń nátijeli metod hám usıllarınan paydalanıw kónlikpelerin payda etiw;

---texnik dóretiwshilik obektleri ushın texnik hujjetlerin dúziw;

---ǵarezsiz túrde texnik obektlerdi hám olardıń modellerin modellestire alıw;

---texnik dóretiwshilik boyınsha klass hám klastan tısqarı shınıǵıwlar ushın maslama, dástúr hám basqa buyımlardı erkin modellestire alıw respublikada oqıwshılar texnik dóretiwshiligi iskerligi házirgi jaǵdayı hám oni shólkemlestiriliwi tuwrısında túsiniklerge iye bolıw;

---oqıwshılardı dóretiwshilik iskerligine tarta biliwdıń tiykarǵı metodların biliw;

---texnik dóreriwshilik dógerekleri iskerliginiń mazmunı sholkemlik tiykarları, texnik obektlerin ilimiy tiykarda tańlay biliw;

---dógereklerdiń finanslıq texnik bazasın shólkemlestire alıw;

---klastan hám mektepten tısqarı oqıw shınıǵıwlarında texnik dóretiwshilikti formalastırıwdıń metodik tiykarların biliw;

---dóretiwshi iskerlikke baǵdarlanǵan tádbirlerdi shólkemlestiriw hám ótkiziwdiń ilimiy tiykrların biliw kerek;

Joqarı pedagogik tálim orınlarında bolajaq miynet hám kásip tálimi oqıtıwshı texnik dóretiwshiligin formalandırıw máselesi kóp qırralı bolıp, ol talaplardı dóretiwshi iskerligine tayarlawdıń nátijeli jolların anıqlaw hám oniń ózine mas mazmunın tańıaw menen bir qatarda bolajaq qánigelerdiń oqıw waqtında texnik dóretiwshiligi, sociallıq hám kásiplik tayarlıǵın ulıwmalastırıwdıń anıq usıl hám quralların islep shıǵarıw siyaqlı áhmiyetli pedagogik wazıypalardı da ámelge asıradı.

Respublikamızdıń bazar ekanomikasına basqıshba-basqısh ótiwi hám dunya hám jámiyetke hár tárepleme kirip barıwı nátijesinde mamleketimizde kásip tálimin axbaratlastırıw mamleket siyasatınıń joqarı tarawına aylandı hám ámelde dáslepki shegaralıq-huqıqıy tiykarlar jaratıldı. Oǵan mısal retinde (jaratıwlar, paydalı modeller hám sanaat ulgileri tuwrısında), (Xxborotlastırıw tuwrısında), (elektron esaplaw mashinaları ushın dástúrlerdi hám maǵlumatlar bazaların huqıqıy qorǵaw tuwrısında), (baylanis tuwrısında)ǵı nızamlar hám basqa dásturiy hújjetlerdi keltiriw múmkin. Bul nızamlar jaratqan imkaniyat hám imtiyazlar intellektual múlkten únemli paydalanıw, ekanomikalıq nátiyjeliligin asırıw, jańa texnika hám texnologiyalardı ózlestiriw, quralda jańa túrdegi xalıq mútájligi ónimlerin islep shıǵarıwǵa baǵdarlanǵan intellektual múlkti formalandırıwdıń innovacion waqıtların rawajlandırıw ushın jańa jollardı ashıp beredi.

5.1 Dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriw metodları. Dóretiwshilik mashqalalarına insanlar hár bir adımında dus keledi, biraq olardı olrdı hár dayım doretiwshilik jolı menen sheshim tabıwǵa háreket etpeydi. Sonday aq, tálimdi shólkemlestiriwdiń tiykarǵı formaları bolǵan sabaq hám sabaqtan tıs shınıǵıwlarda oqıwshılar dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriw mashqalası óziniń sheshimin tappay qalınbaqta. Tiyisli mashqalanı sabaqtan tısqarı shınıǵıwlar waqtında sheshiwdiń belgili sheshimleri usınıs etilgen bolsada, sabaq shınıǵıwlarinda oqıwshılar dóretiwshilik iskerligin shólkmlestiriw mashqalası jeterli analizlengen emes.

Qısqa etip aytqanda dóretiwshilikti quramalı kóringen máselesin sheshiwdıń ápiwayı sheshimin tabıw dep táriyplew múmkin. Ádette onı aqılana sheshim yaki jaratıwshılıq dep ataladı. Usi pikirdi kóbirek finanslıq formaǵa iye bolǵan texnik dóretiwshilik misalında kórsetiw múmkin.

Ulıwma orta tálimde fizika hám miynet tálimi DTS ları hám oqıw dásturine tiykarınan oqıwshılar deformaciya túsinigin, materiallardıń qattılıǵı, mortlıǵı, joqarı sapalılıǵı siyaqlı tusiniklerdi uyreniwleri hámde labaratoriy-ámeliy shınıǵıwlarda tájiriybeden ótkiziwler kerek boladı. Biraq bul labaratoriya jumısların atqaıw ushın mólsherlengen R-20, SM-4 siyaqlı sanaat tipindegi sinaw qurılmaları júdá úlken ólshemge iye ekenligi, bárshe oqiw orınlarında ornatıw imkaniyatınıń bar bolmaǵnlıǵı, bar bolǵanda da bárshe oqıwshılar shuǵıllanıwına imkan bermesligi sebepli jumıstı doretiwshilik shólkemlestiriwge tosqınlıq qıladı. Jaratıwshı bul máseleni ápiwayı jol menen, metall kesiwshi qayshıǵa ulgini kesiw ushın ketetuǵın kushti ólshew úskenesin ornatıp sheship beredi. Bul sheshimniń ápiwayılıǵı onda mashqala sheshimi sıpatında ápiwayı qayshıdan paydalanılǵanlıǵı, jaratılǵan qurılmanı oqıwshılar óz kushleri menen tayarlaw imkanınıń barlıǵı, bul usılda tayarlanǵan qurılmadan bárshe oqıwshılar birgelikte paydalanıwı múmkinligii siyaqlı kóplep dáliller menen tiykarlanadı. Eń áhmiyetlisi oqıwshılar úlken hám quramalı qurılmalar atqarıp atırǵan (tusinersiz operaciyalardı) aápiwayı qurılmalarda tusinerli qılıp atqarıw múmkin ekenligin bilip aldı.

Demek, jaratıw - bul talapshańlıq, insan iskerligin jańa, onıń ushın qolaylı bolǵan jaǵdaylarǵa alıp shıǵıwshı rawajlanıw joli. Insandaǵı áne sol dóretiwshilik, jaratıwshılıq sıpatları onıń tabiyat kushleri menen basekeni jeńip, jańa oylaw qábiletiniń formalanıwına zamin jarattı.

Insan mútájliklerinin ósip barıwı waqtında onıń tárepinen qollanılaruǵın miynet quralları hám quramalasıp, rawajlanıp barǵan. Insaniyat rawajlanıwın óz jolında jetiskenlikler menen birge kóplep mashqalalardı da keltirip shıǵarǵan. Jaqın ótmishke shekem bolsa bul mashqalalar tek bir usıl - ámel hám qáte metodı arqalı sheship kelingen. Bul usıl mıńlap qáte sheshimler ishinde bir durısın tabıwǵa qaratılǵan bolsada, onıń qurallarında elektr dvigatelleri hám generatorlar ishki janıw dvigateli, marten peshleri, telefon hám samalyotlar jaratıldı. Biraq texnik texnologik waqıtlardıń júdá quramalasıp barıwı ámel hám qáte metodıniń eki tarawında rawajlanıwına tiykar boldı: birinshisi, mashqala sheshimi sıpatında usınis etiletuǵın ideyalar sanın asırıp barıw, ekinshisi usınıs etilip atırǵan ideyalardı saralawǵa bolǵan talaplardı arttırıw.

Dáslep, eki taraw daóz ara uyǵınlıǵın kórsetken bolsa da, keyin ala sheshim variantların tańlawdaǵı subektivlik, qátelerden qorǵanbaǵanlıǵı menen baylanıslı kemshiligi belgili boldı. Bul metodtıń ómirin uzaytırıw ushın variantlardı salıstırıwdı tezlestiriw jolı tabıladı. Dáslepki EHMI tek usı prinsip tiykarında islegen. Bunda da nátijesinde ulken kólemdegi variantlardı óz ara salıstırıp shıǵıw jolı menen dóretiwshilik maselelerin sheship bolmaslıǵı belgili boldı.

Bildirilgen pikirlerge juwmaq shıǵaratuǵın bolsaq, házirgi waqıtta oqıtıwshı hám oqıwshılardıń tiykarǵı dóretiwshilik <> bolǵan ámel hám qáte metodı járdeminde jańa sıpat ózgerislerge erisip bolmaydı. Bizlerdiń pikirimizge kóre, oqıtıwshı hám oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerligin ámelge asırıwdıń túrli, zaman sınalıwınan ótken metodlar menen qurallandırıw jaǵdaydı jaqsılawdıń eń maqul jolı esaplanadı.

Insaniyat rawajlanıwınıń házirgi basqıshı báreshe tarawlarda zamanagoy texnologiyalar rawajı menen baylanıslı eken, dóretiwshilik jolların

Puxta ózlestirgen barkamal áwlatdı tárbiyalaw respubblikamız tálim sistemmasıniń eń áhmiyetli wazıypalarınan biri sıpatında júzege shıǵadı. Bul máseleniń tiykarǵı sheshimi bolsa ulıwma orta tálim mektepleri jumısın maqsetke muwapıq shólkemlestiriw menen sheshiledi.

Oqıwshılardı dóretiwshilik iskerligine tayarlaw strategi

Ası tómendegi tiykarǵı usıllarǵa tayanadı:

---hárdayım oqıwshılar itibarın máseleni sheshiwge qollanılǵan usıldıń universallıǵı, hámmege qolay bolıwına qaratıw. Bunıń nátiyjesinde oqıwshılar sabaqta belgili jaǵdayǵa salıstırǵanda qollanılǵan metodtı jańa hadiselerge salıstırıp, jańa nızamshılıq hám sheshimlerdi izlewge kirisedi;

---oqıwshılardı dóretiwshilik metodlarǵa uyretiwdi sabaq maqseti sıpatında emes, balki sabaqta qoyılǵan wazıypanı jánede nátijeli sheshiwge qaratılǵan jańa jol, imkaniyat sıpatında qaralıwı talap etiledi. Mashqala sheshimin tabıwǵa qaratılǵan wazıypalar uyrenilip atırǵanda sistema quramı hám ondaǵı waqıt proceslerin analiz etiwdi kózde tutadı. Sol sebepli máseleni sheshiwden kútilgen maqsetti hám onı ámelge asırıwdaǵı wazıypalardıń durıs belgileniwi mashqalanı tez sheshiwge qaratılǵan umtılıwlardan kóre kóbirek payda keltiredi.

---oqıwshılar ózleri ǵarezsiz juwmaq shıǵarıp tabatuǵın jańa ideyalar dóretiwshilik sabaqlarınıń tiykarǵı (miywesi) esaplanadı. Biraq tek ǵana maseleniń jańa sheshimin tabıw dóretiwshilik iskerliginiń sońǵı basqıshı bolıp, qalmawı kerek. Oqıwshılar óz ideyaların aqırına jetkiziwdi uyreniwleri, yaǵniy jańa sheshimin sınap kóriw tiykarlaw hám analiz etiwge tiyisli belgili kónlikpelerdi iyelewleri dóretiwshilikti (oylawlar) dárejesinen ámeliy basqıshqa kóteriw zaruriyatın júzege keltiredi. Tiyisli pikirlerdiń jáne bir ahmiyetli tárepi, ol oqıwshılardıń keyingi tálim basqıshlarında joqarı iskerlik dárejesin támiyinlewge hám pirivardida turli pán tarawlarında tereń ilimiy analizlerdi ámelge asırıwshı bolajaq alımlardı tárbiyalawǵa zamin tayarlaydı;

---dóretiwshilikti jolǵa qoyıwdıń ahmiyetli tárepi-xabarlardı jıynaw analiz hám talqılaw menen baylanıslı bolıp, bulsız hárqanday dóretiwshilk metodı óz ahmiyetin joǵaltadı. Oqıwshılarda xabarlar menen islewge tiyisli dáslepki kónlikpelerdi formalandırıwda olardı óz qiziǵıwshılıqlarına tiyisli súwretler, ilimiy maqalalar, markalar hám taǵı basqalardı jıynaw, saralaw hám sistemaǵa keltiriw jumıslarına tartıw metodlarınan keń paydalanıw múmkin;

--- tálim oraylarında ótkiziletuǵın shınıǵıwlardıń júdá ahmiyetli, qamtıw alıwı tárepinen sabaq hám sabaqtan tısqarı shınıǵıwklardanda sırtqa shıǵatuǵın máselesi shaxsta dóretiwshilik sıpatların tayarlawdan ibarat. Adette ulli alım hám jaratıwshılar tuwrısında aytılǵanda oqıwshılar (ullı alımlarǵana sol dárejede joqrı jetiskenliklerdi qolǵa kirgizgen, bizler bolsa ápiwayı adamlarmız), dep ózlerin urınıwdan saqlamaqshı bolǵan. Bul tusinikti jeńiwdiń áhmiyetli tarawlarınan biri túrli ómir jolına iye bolǵan tanıqlı dóretiwshi shaxslar biografiyası menen oqıwshılardı jaqńınnan tanıstırıp barıwǵa baylanıslı bolıp, bunda sóz etilip atırǵan shaxs ómiriniń barshe uzindilerdi haqıyqat bayan etiliwi kerek boladı.tiyisli metodtıń tiykarında ilim pándegi joqarı jetiskenliklerge oǵan umtılǵan hár bir shaxs erisiwi múmkinligi tuwrısındaǵı ideyanı oqıwshılar sanasına sińdiriw talabı jatadı.

Dóretiwshilik iskerligin shólkemlestiriwdiń tiyisli usılların turli jastaǵı oqıwshılarǵa salıstirǵanda nátiyjeli qolltlarw múmkin, tek bunıń ushın tiyisli dáturler hámde oqıw qollanbalarınıń sistemalastırılǵan jiynaǵı bar bolıwı talap etiledi. Demek, gezektegi asıǵıslı wazıypa sıpatında keltirilgen usıllarda nátijeli amelge aırıwǵa xńzmet etetuǵın oqıw - metodikalıq jiynaǵın jaratıw maselesi sheshiliwi kerek.

1.2 Dóeriwshilik máselelerin sheshiwdiń logikalıq izbe-izzligi. Hárqanday máseleni sheshiw ushın aldın ala onnan kózlengen maqsetti anıq formalandırıw hám bar imkaniyatlar sheńberinde onı sheshiwdıń eń nátijeli metodların taba biliw talap etiledi. Dóretiwshilik máseleleri <> kórinisindegi logikalıq izbe-izlik tiykarında tómendegishe sheshiliwi múmkin. Bul orında másele mashqala hám onıń ámeldegi jaǵdaydaǵı túsinikleri uluwma jaǵdayda qoyılǵan maqset hám shartler tiykarında belgilenedi.

Dóretiwshilik máselesi ádette tómendegi kóriniske iye boladı (A) shártler berilgen (H) maqsetke erisiw talap etiledi. Máseleni shartli ráwishte (A,H) logikalıq tariypleniw formasında jazıp alamız. Biraq, belgili sharayatlarǵa logikalıq izbe-izlik túrli kórinislerde boladı, bunı tómendegi mısallarda kóriwimiz múmkin.

1-misal. Berilgen:texnologik process, jumıstı atqarıw kólemi hám muddetleri, agro texnik talaplar, topıraq hám egin maydanı, mexanizmlerdiń topıraqqa beretuǵın basımı shegaralıq qadiri. Egin maydanı birligine sarıplanatuǵın ekspluatatcion sarıp-qarejetler muǵdarın min ǵa keltiriw imkanın beriwshi kombinasiyalasqan islew beriw agregatı ushın jańa texnik sheshim talap etiledi.

Máseleniń ámeldegi jaǵdayı-berilgen shártler menen qisqasha mazmun, yaǵniy bul (A,-) kórinisindegi tolıq bolmaǵan masele.

Mashqala-bul quramalı, tolıq bolmaǵan másele, onda shártler anıqlanbaǵan, yaǵnıy (-,H) mashqalanı sheshiw ushın tájiriybe alıp bariw talap etiledi.

2-mısal. Maseleniń qoyılıwı: ishki janıw dvigateli janılǵı sarpın 10 %ke kemeytiriw imkanın beriwshi jańa texnik sheshimdi tabıw talap etiledi.

Maseleniń ámeldegi jaǵdayı - analiz etiliwi hám alınǵan maǵlumatlar tiykarında juwmaq shıǵarılıwı kerek. Yaǵniy (-,H).

Mashqala-janılǵını tejew imkaniyatın beretuǵın bar texnikalıq sheshimler analız etilip, sarpın kemeytiriw ushın alıp barılatuǵın tájiriybe tarawı belgilenedi.

1.3. Texnikalıq dóretiwshilik procesinde qollanılatuǵın metodlar. Birinshi texnik qurılmalar hám ápiwayı mexanizmler payda bolıwı menen insaniyat óz aldına hárturli qiyinshılıq hám itibarǵa iye bolǵan texnik wazıypalardı sheshiwge háreket etdi. Insaniyat ósip kiyatırǵan mútájliklerin qandiriw hám miynetin jeńillestiriw maqsetinde jańa texnikanı hám mashinalardı jaratıwǵa, onıń jumıs ónimdarlıǵın asırıwǵa hám paydalı jumıs koeffiesentin kóbeytiwge háreket etedi. Kóp waqıtlar dóretiwshilik penen tek qabiletli adamlarǵana shuǵıllanadı dep tusinilgen. Ilim, pán hám texnikanıń ósip barıwı kópsanlı arnawlı tayrlıqtan ótken adamlardiń tayarlıǵı sebepli ilimiy texnik rawajlanıwdı támiyinley aladı.

Sanaat islep shıǵarıwda júzege kelgen mútájlik texnika rawajlanıwın jedellestiriwge xızmet qılıwshı áhmiyetli ámellerden. Bul pikirdi usı texnika dóretiwshiligine salıstırǵanda qollaw múmkin.

Asirimizdiń 40-jillarında texnik sheshimlerdi analiz qılıwdıń aktiv metodlarına mútájlik kusheyedi. Bul tuwrisinda metodlardıń jetispewshiligi atom energetikası, raketasazlıq, elekron esaplaw mashinaların, shólkemlestiriw jumıslarınıń rawajına keri tásir kórsetpekte edi. Bul dawirde turli tarawlarda izleniwler alıp barılıwı nátijesinde tómendegi jaǵdaylar anıqlandı:

---birinshiden, quramalı maselelerdi hátteki, dana insanlarda jele ózleri sheshe almawı, dóretiwshilik etiwdiń topar usılına zaruriyatı tiykarlandı:

---ekinshiden, texnik sheshimlerdi islep shıǵıwǵa ajıratılǵan waqıttıń qısqalıǵın itibarǵa alıp ilimiy izleniwler uzliksiz tárizde jańa ideyalardıń islep shıǵılıwı menen birgelikte alıp barılıwı kerek:

---ushinshiden, bar bolǵan kóplep ideyalar arasında tiykarlı hám nátijeli bolǵanların ajıratıp alıw jolların belgilew.

1.4 <<Ámel hám qate>> metodı. Dóretiwshilik etiwdi úyreniw ushın onıń nızamlıqların biliw kerek. Aldınǵı waqıtlarda yaǵniy qurallanıw dawirlerinde jaratıwshılıq penen shuǵıllanıwda tek bir (ámel hám qáte) metodınan paydalanılǵan. Olar ózleriniń jumıs procesinde texnik maselelrin sheshiwde hártúrli ámellerdi atqarıwda kóp qateliklerge joq qoyǵan hám bul qateliklerdi min ǵa keltiriwge háreket erken.

Hárturli texnik máselelerin sheshiwde jaratıwshılar (ámel hám qáte) metodların qollanǵan. Onıń mazmunı sonnan ibarat texnik máselelerin sheshiwde jaratıwshı bar imkanınıń variantlarınıń hámmesin qollanǵan halda qoyılǵan talapqa juwap beretuǵın birewin tańlaydı. Texnik maselelerdi sheshiwde kóbirek jaratıwshınıń baqlawshańlıǵı, intuitciyası, intellekti ahmiyetke iye.

(Ámel hám qáte) meodınıń abzallıǵı hám kemshilikleri. (Ámel hám qáte) metodınıń kemshiligi hám onnan paydalanıw. Metodikasın jaratıw júdá quramalı. Hár bir jańa texnik máseleni sheshiwde jaratıwshı jumıstı jańadan baslawǵa majbúr. ( Ámel hám qáte) metodı júdá awır miynetti talap etedi. Hám onnan paydalanıwda maselelerdi awmetli juwmaqlanıwına kepillik bere almaydı. Ilimiy texnika rawajlanıwı sharayatında texnikanı jedel rawajlanıp barıwında ulken ideyalı, ulken effekt beretuǵın metodlardan paydalanıwdı talap etedi. Biraq tájiriybe sonı kórsetedi, texnik maselelerdi sheshiwde paydalanılatuǵın barshe metodlarda (Ámel hám qáte) metodı elementleri belgili dárejede isletiledi.

1.5. Aqılıy hujim metodı alımlardıń pikirinshe, dóretiwshilik iskerlik bul anıq nzamlıqqa tiykarlanǵan xarakterde bolıp dóretiwshilik máselelerdiń adekvat metodların tabıwǵa zamin jarattı. Metodlar eki toparǵa bólinedi. Birinshi toparǵa (Aqılıy hujim, sintaktik, morfologik analiz) metodları, bular assotciativ pikirleri hóm kutilmegen sheshim xarakteri mexanizmlerge tiykarlanadı. Bul metodlardan paydalanıw júdá jeńil, biraq qollanılıp atırǵan obekttiń mazmunına baylanıspaǵan. Ekinshi toparǵa (jaratıwshılıq maselelerin sheshiw algoritmi), ( funksional - tiyisli baha analizi ) metodları hám basqalar kiredi. Bul metodlardan paydalanıw júdá quramalı, biraq obekttiń mazmunıda ashıp beriwge qaratılǵan. Islep shıǵarıw kárxanalarında ilimiy juwmaqlarǵa mútájlik payda bolar eken, ol kóplep ilimiy tekseriw institutlarına salıstırmalı ilim-pándi rawajlandırıwǵa sebep boladı. 1990-jıldıń ortalarında atom energetikası, raketasazlıq elektron esaplaw mashinalardıń jedelligi menen rawajlanıp ketiwi dóretiwshilik miynetti ilimiy tiykarda shólkemlestiriw jolların izley basladı. Olarda turli baǵdar boyinsha jumıslar alıp barıldı. Solardan birewi amerikalıq isbilermen hám jaratıwshı A.Osbornnıń usınıs etken (aqılıy hújim) metodńı edi. Onıń pikirinshe kimlerdur ideya bere alıw imkaniyatına iye bolsa, kimlerdur onı analizley alıwı imkaniyatına iye. Olardı eki toparǵa yaǵniy (generatorlar hám ekspertler) gede ajiratıwdı usınıs etedi. Aqılıy hujim metodın qollawdıń tómendegi tártip qaǵıydaları islep shıǵılǵan:

1. <> metodı járdeminde maselelerdi sheshiwde 12-25 shekem adamlar qatnasıwı kerek eken. Olardıń yarımı ideya beriwshiler, keyingisi analiz etiwshiler. Ideyanı generaciya qılıwshılar toparına kushli fantaziyaǵa, avstrakt oylayǵa iye bolǵan kisiler kiritiledi. Ekspertler toparına analizlewdi oylaytuǵın shaxslar tańlap alınadı. Aqılıy hujim sessiyasına tajiriybeli jumısshı basshılıq etedi.

2.generatorlar qoyılǵan máseleniń sheshimin tabıw ushın max sandaǵı ideyalardı beredi. Berilgen ideyalar bayanı magnitafonlarǵa jazıp alınadı. Ekspertler solardıń ishinen maqulın tańlap aladı.

3. qoyılǵan masele sheshiminiń awırlıǵına qarap (sessiya) 30-50 minut dawam etedi.

4. (Aqılıy hujim) sessiyasında qatnasatuǵın jumısshılardıń ortasında bir-birine salıstırǵanda húrmet hám erkin múnásebetti ornatıw zarur.

5. Eger sessiya nátiyjesiz tamamlansa, oniń qatnasıwshıların ózgertiriw zarur. Maseleniń qoyılıwın qayta kórip shıǵıw maqsetke muwapıq.

Jaratıwshılardıń shaxsiy psixologik qásiyetleri. Jaratıwshılarda támendegi shaxsiy qasiyetler formalanǵan bolıwı kerek:

---sociallıq qásiyetler toparı - dunya qarası, miynet hám estetik paziyletleri;

---tájiriybe qasiyetler toparı-ańlanǵanlıǵı, ilimiyligi, shesberligi hám kólemi;

---aqılıy qasiyetler toparı-sawleleniw bir putinligi, dıqqatı jámlengenligi, pikirlew keńligi ǵarezsiz hám pikirlew, este saqlaw bekkemligi;

---irisiy qasiyetler toparı-tapqırlıq, ziyreklik, jaratıwshılıq, issheńlik, hazir juwaplılıq, logikalıq oylawı, saǵlam pikirlilik.

Joqarı oqıw ornı talabalarına jaratıwshılıqtı formalandırıw. Jaratıwshılar tariyxına názer taslasaq pán-texnika rawajlanıwı házirgi dárejege jetiskenshe turli ellerde esapsız alımllar qiyinshılıq kórgenlikleri hám putin ómirlerin ilimge baǵıshlaǵanlıǵınıń guwası bolamız.

Belgili, heshbir sistemada ayırıqsha jaratıwshı degen kásip qánigelik bolmaǵan, kerisinshe jaratıwshılıq eshkimniń xızmet wazıypasına kirmewı, aldın ala ol ishki sezim, shaqırıq, bursh wazıypa ekenliginiń guwası bolamız.

Jaratıwshılar tábiyat hám jámiyette bolıp atırǵan waqıyalar, nuqsan hám kemshiliklerdi tez ilip alatuǵın, onı jeńiwge ózin baǵıshlaǵan itibarlılıq, tınıp tınshımas, jan kuyer insanlardur.

Jaratıwshı bolıwdıń birinshi shárti, átirap ortalıqta bar nuqsan hám kemshiliklerge itibarlılıq penen nazer taslaw hám nege bunday? Ne qılıw kerek ? degen sorawlarǵa juwap tabıw. Ómirimizde, átirap ortalıqtaǵı mashqalalarǵa itibarsiz insanlar eshqashan jartıwshı bola almaydı.

Jaratıwshı bolıwdıń ekinshi shárti, tiyisli baqlanǵan kemshiliklerdiń sebebin anıqlaw hám jeńiw menen baylanıslı, adamda tereń bilim, pikir ustinligi, joqarı tajiriybeli hám kóplep basqa sıpatlardıń bolıwı zarurligi.

Oqıwshı hám talabalardıń kópshilik bólegi jaratıwshılıq haqqındaǵı durıs tusinikke iye emes, jaratıwshılıqtı rasmiylestiriw hám onı qanday manzilge jiberiw tuwrısındaǵı sorawǵa bolsa joqarı maǵlumatlı qánigelerde juwap bere almaydı. Sonday aq, talaba hám oqıwshılar jartıwdıń mamaleketimiz paydası hám pán-texnika rawajında tutqan ornı haqqında jeterli tusinikke iye emes.

Sanaatı rawajlanǵan kóplep mamleketlerde jaratıwshılıq tiykarları belgili dásturde hám kólemde tiykarǵı pánler qatarı mekteplerden baslap oqıtıladı. Házirgi bizlerdiń jaslarımızdıń hám ulıwmalıq puxaralarımızdıń jaratıwshılıq sırlarınan xabarsızlıǵı sebebin hám bunday sistemanıń bizde jolǵa qoyılmaǵanlıǵı menen tiykarlandı. ǵarezsiz mamleketimiz tálim sistemasında tup ózgerisler, jańalanıw ámelge asirilıp atırǵan házirgi dáwirde oqıw orınlarında jaratıwshılıq bilimlerin formalandırıw maqsetinde arnawlı dasturler islep shıǵılıp, sol tiykarda shınıǵıwlardıń shólkemlestiriliwi, bul jumısqa tájiriybeli oqıtıwshılardı jetkizip beriw maqsetinde joqarı oqıw orınlarında tarawdı tereńirek uyrenetuǵın bólimler ashıw maqsetke muwapıq boladı. Bul barısında wazıypalardı awmetli ámelge asırılıwı respublikamızdıń zamanagoy texnologiyalarǵa bolǵan mútajligin qandırıw menen birge, onı shet mamleketlerge satıw imkaniyatın jaratqan bolar edi.

Jaratıwshı bolıwdıń ushinshi shárti. Tiyisli xabarlardıń jeterli bolıwı. Tariyxta alle qashan amelge asırılǵan jarratıwlardan xabarsız bolǵan insanlardıń qıyınshılıqta bolıp jane sol nárseni jaratqanlıǵın kóplep ushırattıw múmkin. Maselen, tanıqlı amerika jazıwshısı Edgar Po (hawa sharınan fantastik xatlar) fantastik shıǵarmasında okeannan telegraf simin ótkiziw ideyasın 2848 jılǵa izge qaytaradı, biraq bul shıǵarma jazılıwınan 7 jıl aldın evropada d.slepki suw astı kabeli bar edi. Mıń jıllıq keleshekti qurıwǵa umtılǵan Edgar Po kerisinshe 7 jıl artta qalıp qoydı.

Bir tarawda jaratıw qılıwdan aldın jaratıwshı takirarlaw bolmawı ushın aldın ala alǵa qoyılıp atırǵan ideyasına tiyisli jáhándegi bárshe jumıslardı analiz qılıp shıǵıwı kerek. Sebebi ideya jaratıw sıpatında, onıń jáhán kólemindegi jańa sheshimge iye bolıwı talap qılınadı.

Jaratıwshılıq dóretiwshiligin rawajlandırıwdıń shartleri tiykarında bolajaq qánigelerdıń kásbiy tayarlıq dárejesin jane de asırıwǵa erisiw ushın biz tómendegi tadbirlerdi ámelge asırıwdı usınıs etemiz:

1. 
   Ulıwma orta mekteplerinde texnologik tálim mazmunında, orta arnawlı hám joqarı tálimde patentshilik hám jaratıwshılıqqa tiyisli arnawlı oqıw dástúrleri tiykarında jaratıwshılıqqa tiyisli bilim hám kónlikpelerdi jáne de rawajlandırıwǵa erisiw.
   
2. 
   Wálayatlarda jaratıwshılıq úyleriniń qasında patent fondların shólkemlestiriw.
   
3. 
   Respublikamızda jaratıwshıllıq ideyaların analiz etiw hám hámmege teńdey xızmet qılıwshı arnawlı gazeta hám jurnallar jumısın jolǵa qoyıw, shıǵarılıp atırǵan baspalar mazmunında tarawǵa tiyisli bilimler berip barıw.
   
4. 
   Belgili sáneni (Jaratıwshılar kúni) sıpatında belgilew. Sol sánede jaratıwshılıq, taraw alımları hámde jumısshılar menen ushırasıwlar ótkeriw, basqa hámmege birdey tádbirler shólkemlestiriw, jańa ideya hám texnik sheshimler avtorların qollap-quwatlawdı shólkemlestiriw.
   

Aytıp ótkenimizdey barlıq rawajlanǵan mámleketler óz rawajlanıw tekshelerine erisiw ushın aldı menen jańa texnologiyalar, jaqsı ideyalardı islep shıǵarıwǵa, ámelyatqa engiziw maqsetinde tálim tarawına óz itibarın qaratqan. Biz de óz mámleketimizdiń ullı keleshegin jaratıwda sol mamleketler tájiriybesinen jaqsı paydalanıwımız maqsetke muwapıq boladı. Sonıń menen, respublikamızda jańa xabar texnologiyaların jariyalaw, INTERNET tarmaǵınıń rawajlanıp barıwı jaslarımızdıń pútkil jáhán kóleminde toplaǵan xabarlar jıynaǵınan keń paydalanıw ushın qolay imkaniyatlar jaratpaqta. Joqarı paǵanadaǵı texnik-texnologik bilimlerdi iyelegen, barlıq zárúriy xabar tezlik penen tabıw hám qayta islew imkanına iye bolǵan jas qánigelerimiz arasında jaratıwlardı ámelge asırıwshı kóplep alımlar jetisip shıǵıwı ushın jeterli tiykarlar bar.