16-Mavzu: Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureatlarining g‘oyalari

Tashqi omillar:

1. 
   Jahon hamjamiyatining geopolitik tarkibida ijtimoiy dunyoqarashda chuqur sifat o‘zgarishlarini amalga oshirish.
   
2. 
   Davlatlararo hamkorlikda integratsion jarayonlaming kuchayishi.
   
3. 
   Yagona xalqaro me’yorlar, qoidalar va andozalarga o‘tilishi bilan yagona siyosiy-iqtisodiy jarayonlaming shakllanishi.
   
4. 
   Sotsialistik, deb atalgan lageming parchalanishi va ma’muriy- buymqbozlik tizimining barham topishi.
   
5. 
   Moddiy turmush farovonligi va iqtisodiy o‘sish sur'atlari bo‘yicha G‘arbdan ortda qolishning kuchayishi va iqtisodiy tizim tanazzuli.
   

Ichki omillar:

1. 
   Mustabid tuzim qusurlari va direktiv rejalashtirishning salbiy oqibatlari.
   
2. 
   Davlat mulkchiligining yakkahokimligi tufayli mulkning va shaxsning ajratilishi va ijtimoiy serxarajatlilikning ortib borishi.
   
3. 
   Xarajatlami tejashdan manfaatdorlikning yo‘qligi, pirovardida esa, resurslami samarasiz taqsimlanishning kuchayishi.
   
4. 
   Mehnat unumdorligini oshirishdan rag'batlantirishning pasayishi va mehnatga ishtiyoqsizlik va loqaydlikning ortishi.
   
5. 
   Texnika va texnologiya rivojlanishidagi turg‘unlik.
   
6. 
   Iqtisodiy hayotda mulkning mutlaq davlatlashtirilishiga qarshilik munosabati sifatida pinhoniy iqtisodiyotning kuchayishi.
   
7. 
   Ijtimoiy hayotda talab va taklif muvozanatini ta'minlash samaradorligining pastligi.
   

Direktiv markazlashgan rejalashtirish tizimining hududlar va xo‘jaliklar talablarini qondirishda muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi. Natijada quyi bo‘g‘inlarda - xaridor va sotuvchi, iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar orasidagi bevosita bog‘liqlikni ta’minlashga ma’muriy rejalashtirishning salbiy ta’siri.
Korxonalararo raqobatning yo‘qligi tufayli samaradorlikka moyillikning pastligi.
Xomashyo serxarajatligiga asoslangan investitsion talabning kuchayishi.
Sotsialistik xo'jalik yuritishda fondlaming markazlashgan taqsimotiga asoslanganligi tufayli ko‘proq resurslar taqchilligi namoyon bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotida esa sotish qiyinchiligi ishlab chiqarish qiyinchiligidan muhimroq hisoblanadi.
Korxonalami pul mablag'lari bilan ta’minlashda yagona davlat bank tizimining faol ishtirok eta olmasligi. Bank tizimining pul mablag‘lari oborotidan manfaatdorlikning pastligi. Ayniqsa, kredit siyosatining mijozlar moliyaviy imkoniyati bilan bevosita bog'lanmaganligi.
Davlat byudjeti vakolatining keng qamrovliligi turli bo‘g‘indagi xo‘jaliklar daromadiga bog‘liq bo‘lib, uning to‘planishi va taqsimlanishi to‘liq markazlashtirilgan. Korxonalaming byujdetdan moliyalashtirilishi zahiralardan samarali foydalanishni rag‘batlantirmagan.
Ma’muriy-buymqbozlik tizimining eng muhim ayanchli oqibatlaridan biri - mute shaxs «sovet kishisi» ning shakllanishi hisoblanadi. Mazkur shaxs tafakkuri mafkuraviy qarashlar, g‘oyaviy kurashlar, chalg'ituvchi dalillar tuzog‘iga asir qilindi. Taraqqiyparvar insoniyat erishgan yutuqlardan bebahra qoldi. Sobiq tizim o‘z iqtisodiy g‘oyalarida ish kuchining qayerlardadir tovar sifatida sotilayotganligini tanqid qiladi-yu, o'zidagi inson resurslariga e’tibor faqat kundalik moddiy ehtiyojlami arang qondirish darajasida qolib ketganligini inkor etadi. Keyinroq, 1999-yilga kelib, Birinchi Prezidentimiz LKarimov bu haqda ta'kidlaganidek: «Shunday ulkan salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatni kamsitadigan og‘ir ahvolga solib qo‘yib, u qonuniy haqli ravishda o‘ziga qarashli bo‘lgan mablag‘ni markazdan dotatsiya sifatida so‘rab, aytish mumkinki, yolvorib olishga majbur edi. Boz ustiga noinsoniy g‘oya hukmron boigan mustabid tizim o‘zining bor mafkuraviy kuchini, ommaviy axborot vositalarini, butun maorif tizimini ishga solib odamlar ongini keng miqyosda zaharlar edi. Ulaming milliy va diniy tuyg‘ularini qo‘pol ravishda kamsitar edi. 0‘z ona tilini, milliy an’ana va madaniyatini, o‘z tarixini bilmaslik, ko‘plab odamlaming shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi. Milliy o‘zlikni anglashga bo‘lgan tabiiy intilish johilona inkor etilardi....
...Biz eski tizim o‘z o‘mini osonlikcha bo‘shatib bermasligini, uning zaharli mafkurasi odamlar ongini tez va yengil o‘z ta’siri iskanjasidan chiqarmasligini yetarli darajada tassavvur qilishimiz va hisobga olishimiz zarur edi». Yuqoridagilami va boshqalami hisobga olgan holda 0‘zbekiston mustaqillik davrida ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor munosabatlariga o‘tishni zamr, deb topdi.
Jahon sivilizasiyasining hozirgi davri va rivojlangan mamlakatlar taraqqiyoti. O’zbekistonning mustaqilligi va erkin taraqqiyoti-jahon sivilizasiyasiga qo’shilish yo’li. Taraqqiyotning o’zbek modeli jahon sivilizasiyasining tarkibiy qismi ekanligi. O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga qo’shiluvining asosiy yo’nalishlari


Ma’lumki jahon sivilizasiyasi deganda biz Sharq va G’arb sivilizasiyalari, mintaqaviy va hududiy sivilizasiyalarning yaxlit, bir butun ijtimoiy tizimi bo’lgan umuminsoniyat, sayyoramizdagi ja­miyatni tushunamiz. Bu tushuncha, umumiy ma’noda, zaminimizda yashagan barcha odamlarning umumiy makoni bo’lgan Yer yuzidagi hayot, tarixning hamma davrlarida mavjud bo’lgan davlat, jamiyat, xalq va millatlarning umrguzaronlik qilishi bilan bog’liq jarayonlar majmuasini o’zida aks ettiradi.
Bugungi tahlikali dunyoda insoniyatning eson-omon yashab qolishi va kelajakda baxtiyor bo’lishi jahon sivilizasiyasining asosiy maqsadi va yo’nalishiga aylandi. Respublikamizda bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo hamjamiyati faoliyati bi­lan hamoxang kechmoqda. Zero, jahon sivilizasiyasi xalqlar va millatlar, davlatlar va turli hududiy sivilizasiyalarning umumiy tizimidir.
Ayrimlik, o’ziga xoslik va umumiylik o’rtasidagi munosabatni teran anglash hozirgi zamon jahon sivilizasiyasining shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini falsafiy idrok etishga imkon beradi.
Yer yuzidagi har bir mamlakat jahon sivilizasiyasi deb ataladigan yaxlit tizimning turli tarkiblari bo’lib, ularning o’zaro ta’siri, hamkorligi sivilizasiyaning takomillashuvi, barqaror yashashiga imkon beradi.
To’g’ri, bu tizim tarkibida Amerika, Rossiya, Xitoy, Yaponiya kabi salmoqli tarkiblar ham bor. Ular ko’p jihatdan jahon tizimi taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi, muayyan jarayonlarning yo’nalishlarini belgilaydi. Ammo bu tizimda har bir davlatning, kichkina Vatikan yoki Lixtenshteyndan tortib Germaniyagacha, Andorra yoki Monakodan toki Fransiyagacha o’z o’rni, o’ziga xos ta’sir kuchi va doirasi bor. Shu ma’noda, ularning har biri, hududining katta-kichikligi, aholisining soni qanchaligidan qati nazar, BMTda teng ovozga ega. Demak, tarkiblar ti­zimda muayyan tarzda amal qilgani singari har bir mamlakat jahon sivilizasiyasiga teng huquqli a’zo va muhim element sifatida kirib boradi.
Jaqon hamjamiyati o’zida umumiylikni, har bir mustaqil mam­lakat esa ayrimlik va o’ziga xoslikni ifodalaydi. Bu holda Osiyo yoki Markaziy Osiyo mamlakatlari xususiylikni aks ettirsa. O’zbekiston alohidalikni ifodalaydi. O’zbekiston mustaqillikka erishganiga ko’p bo’lmaganiga qaramay, jahon hamjamiyatida o’z o’rniga ega. Uning Markaziy Osiyodagi mavqyei esa bu mintakaning asosiy taraqqiyot yo’nalishlarini ko’p jihatdan belgilaydi.
Har bir xalq, millat o’zining betakror, noyob xususiyatlarini saqlagan holda mustaqil rivojlanadi va jahon hamjamiyatiga qo’shilib boradi. Bunday qo’shilish ko’p qirrali, rang-barang bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, xukuqiy, davlatlararo munosabatlarni qamrab oladi.
Jahon hamjamiyatiga qo’shilish tabiiy-qonuniyatli jarayon bo’lib, har bir mamlakatning har tomonlama taraqqiy etishi, yer yuzida umumiy xavfsizlik, tinchlik va farovonlikni ta’minlashga, tabiiy resurslar, ilm-fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanishga, ekologik muvozanatni ta’minlashga imkon beradi. Mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tgan xalqlarning jahon hamjamiya­tiga qo’shilishi, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini e’tirof etish, xalqaro xukuq me’yorlariga amal qilish, inson huquqlarini himoya etish, demokratiya tamoyillariga amal qilishda yaqqol namoyon bo’ladi.
Jahon sivilizasiyasiga qo’shilish natijasida nafaqat iqtisodiy sohada, balki xalqlar ma’naviyati, siyosati va dunyoqarashida ham muhim ijobiy o’zgarishlar ro’y beradi. Bunday jarayonga tushgan xalqlar o’rtasida bir-biriga ishonch, o’zaro hurmat, hamkorlik hamda sodir bo’ladigan ziddiyat va ixtiloflarni o’zaro kelishuv, konsen­sus asosida hal qilishga intilish vujudga keladi. Bir-birining madaniy yutuqlari, qadriyatlaridan, tajribalaridan bahramand bo’lish xohish-istagi shakllanadi. Xalqlarning bir-biri bilan jipslashish tendensiyasi yaxlit, bir butun sivilizasiyani, insoniyatni e’zozlash kabi sayyoraviy ongni shakllantiradi. Ya’ni, milliylik va umuminsoniylikning uyg’unligi jahon sivilizasiyasida yaqqol namoyon bo’ladi va dunyo hamjamiyatining harakat dasturiga aylanadi.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosi bo’lish imkonini qo’lga kiritdi va umuminsoniy sivilizasiya bilan uyg’unlashib, rivojlanib bormokda. Bugungi kunda Mustaqil O’zbekistonning jahon sivilizasiyasiga qo’shilishining falsafiy-metodologik muammolarini o’rganish nihoyatda muhim. O’zbekiston o’zining ko’p asrlik milliy davlatchiligi, madaniyati, ilm-fani, san’ati, o’ziga xos va betakror hayot falsafasi bilan jahon sivilizasiyasi rivojiga muhim hissa qo’shdi. O’zbek xalqi jahonga fan, san’at, falsafa, tibbiyot, siyosat, huquq, tarix sohalarida o’lmas asarlar yaratgan, buyuk allomalarni bergan. Biroq mustamlakachilik yillarida ro’y bergan quyidagi jarayonlar xalqimizning jahon sivilizasiyasiga qo’shilishi uchun imkon bermadi:
— o’z milliy davlatchiligiga ega bo’lmaganligi;
— milliy madaniyatning tabiiy rivojlanish imkoniyati cheklanganligi;
— mustabid tuzum mafkurasining tazyiqi ostida dunyodan o’zib qo’yilganligi;
—tarixi, ona tili, ma’naviy merosidan begonalashishi;
— milliy qadriyatlari, an’ana va urf-odatlarining yo’qolib borganligi.
Mustaqillik tufayli O’zbekiston uz taraqqiyot yo’lini erkin tanlash, milliy davlatchilik asoslarini yaratish va jahon sivili­zasiyasiga qo’shilish imkoniga ega bo’ldi. Mamlakatimiz o’z mustaqilligining dastlabki yillaridanoq jahon sivilizasiyasiga qo’shilish yo’lini tanladi.
Jahon sivilizasiyasi yutuqlaridan bahramand bo’lish mustaqil rivojlanish yo’liga kirgan davlatning dunyo hamjamiyatida o’ziga xos rivojlanishini ta’minlaydi. Binobarin, har bir xalq mustaqil bo’lganidan keyin o’zining iqtisodiyoti, madaniyati, milliy davlatchilik siyosatini amalga oshiradi. U o’z imkoniyatlariga tayanib, jahon hamjamiyatiga kirib borar ekan, bu jarayon milliy falsafada ham o’z ifodasini topadi.
Mustaqillik milliy falsafaning negizi, uning umumjahon falsafiy jarayoni bilan qo’shilishi va uyg’unlashuvining eng asosiy shartidir. Mustaqillikka erishmagan xalq milliyligini, o’ziga xos qadriyatlari, urf-odatlari, ruhiyati va dunyoqarashini o’z falsafasida to’la-to’kis aks ettira olmaydi.
Mustaqil bo’lmagan xalqning falsafasida mustamlakachilarning g’oyalari doimo ustuvor bo’ladi. Faqat mustaqillikkina ijtimoiy ongning hamma sohalarida, dunyo qarashning barcha jabhalarida milliylikning to’la-to’kis namoyon bo’lishi uchun zamin yaratadi.
Tarixning saboq berishicha, hyech qanday davlat boshqa bir davlatga, boshqa bir xalqda o’z manfaatlarini ko’zlamasdan beg’araz yordam ko’rsatmaydi. Jahon sivilizasiyasiga qo’shilish har bir mus­taqil rivojlanayetgan davlatning taraqqiyotida o’z kuchi va imkoni­yatlariga, ilg’or an’analariga, qadriyatlariga, milliy davlatchilik tajribalariga, intellektual salohiyatiga, tabiiy boyliklariga tayanishini inkor etmaydi, balki ularning keng rivojlanishini taqozo etadi.
Yerkinlik, mustaqillik hamisha zaruratni, mas’uliyatni anglashni taqozo etadi, erkinlik va mustaqillik jamiyatning har bir a’zosi oldiga "Biz kim edik?", "Hozir qanday ahvoldamiz?" va "Qanday bo’lishimiz kerak?" degan savollarga vijdonan javob berishni talab etadi. Mustaqillik yillarida farovon va baxtli hayotni bizga kimdir yaratib bermasligini, balki o’z aqlimiz, kuchimiz bilan yaratishimiz lozimligini anglashni taqozo etadigan dunyoqarash shakllangani bu savollarga javoblar izlanilayotganligidan, ularni hal qilish choralari kurilayotganidan dalolat beradi. Boshqa mamlakatlardan, yaxlit va bir butun jahon tizimidan ajralib qolgan holda bu borada ham taraqqiyotga erishib bo’lmaydi.
Taraqqiyotga sivilizasiyali yondashuv o’ziga xos xususiyatlarga ega. O’zbekiston va jahon tarixini o’rganishga bunday qarash hozirgi zamon falsafasida muhim yo’nalishlardan biri sifatida qaror topmoqda. U tarixiy haqiqatni xolisona baholashga, milliy xususiyatlarning o’ziga xosligini anglashga, insoniyatning ilg’or ri­vojlanish tajribalarini bilishga va ulardan ijodiy foydalanishga imkon beradi. Jahon tarixiga sivilizasiyali yondashuv insoniyat taraqqiyoti zurliksiz va inqilobiy sakrashlarsiz o’ziga xos tadrijiy yo’ldan ilgarilab borganida jamiyat katta foyda ko’rishi, odamzod boshiga turli ijtimoiy ofatlar tushmasdan rivojlanishi mumkinligini ko’rsatadi.
O’zbekistonda mustaqilligini mustahkamlash, jamiyat hayotini tubdan isloh etish uchun Taraqqiyotning o’zbek modeli Prezident I.A. Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Bu jarayonning umuminsoniy jihatlari va jahon sivilizasiyasiga xos tomonlarining amalga oshishi muayyan muddatni talab qiladi. Bu muddatda amalga oshiriladigan bar­cha ishlar o’tish davri zaruratidan kelib chiqadi.
Mustabid tuzum davrida jahon sivilizasiyasidan ajratib qo’yilgan O’zbekiston bu borada ikkita uzviy yo’nalishda faoliyat yuritishga majbur bo’lmoqda. Birinchidan, mustaqillikni mustahkam­lash, milliy qadriyatlarni tiklash va asrab-avaylash asosida o’ziga xos va o’ziga mos yo’ldan borish. Ikkinchidan esa, bu jarayonda umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlash, jahon sivilizasiyasi yutuqlaridan keng foydalanish, demokratik jamiyat qurish vazifalarini amalga oshirmoqda.
Bir qarashda ikki xil yo’lga o’xshab ko’ringan bu taraqqiyot usuli aslida umumiy jarayonning uzviy bog’liq ikki jihati, bir-birini taqozo etadigan tomonlarning dialektikasidir.
O’zbekis­tonning I.A. Karimov tomonidan asoslab berilgan o’ziga xos taraqqiyot yo’li ya’ni Taraqqiyotning o’zbek modeli quyidagilarni uzida aks etdiradi
1) iqtisodning siyosatdan ustuvorligi;
2) davlatning bosh islohotchi ekanligi;
3) qonun ustuvorligi;
4) kuchli ijtimoiy siyosat;
5) bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish.
O’zbekistonning tadrijiy taraqqiyot yo’li ayrim davlatlarning bozor munosabatlariga "shokterapiya"si usuli bilan o’tish tajribasidan keskin farqlanadi. O’zbekistonning mustabidlikdan qutulgan dastlabki davrdagi o’ziga xos iqtisodiy ahvoli, sobiq ittifoq davrida o’lkaning xom ashyo yetkazib berishga ixtisoslashishi kabi og’ir meros bilan birga xalqning ming yillik tajribasi, undan kelib chiqadigan xulosalar bozor munosabatlariga tadrijiy ravishda bosqichma-boskich o’tishni taqozo etdi.
O’zbekistonning Dunyo sivilizasiyasiga qo’shilishining asosiy yo’nalishlari, mamlakatimiz istiqloli va o’ziga xos tadrijiy taraqqiyot yo’lining nazariyasi, amaliyoti I. A. Karimovning "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li", "O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy yo’nalishlari", "O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida", "O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari", "O’zbekiston XXI asrga intilmoqda" kabi asarlari va nutq larida keng yoritilgan.