16-mavzu. Estetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja “Estetika” fanining obekti va falsafiy mohiyati

Олмон мумтоз эстетикасининг ўзига хос хусусиятлари (Кант, Шиллер, Шеллинг, Хегел). Инсоният тафаккури тарихида олмон мумтоз нафосатшунослиги ниҳоятда юксак даражага эга эканлиги билан ажралиб туради. Лекин бу даражага етгунча Оврупо нафосат илми узоқ тарихий йўлни босиб ўтади. Ўрта асрларда черков ҳукмронлиги тафаккур эркинлигини бўғиб ташлади, натижада Оврупо зулмат уйқусига чўмди. Ниҳоят мусулмон Испанияси орқали XI-XIII асрларда мусулмон олами эришган маънавий юксаклик, араб ва сурёний тилларига таржима қилинган қадимги юнон мутаффаккирларининг асарлари Оврупога кириб келди. Чунончи, қадимги нафосатшунослик дурдонаси бўлмиш Арастунинг «Шеърият санъати» («Поэтика») асари XIII асрда араб тилидан лотинчага таржима қилиниб, кенг тарқалди. Орадан икки юз йилдан ортиқ вақт ўтгандан кейингина у юнончадан лотинчага ўгирилди.
Олмон мумтоз эстетикаси ибтидосида буюк файласуф Иммануил Кант (1724-1804) туради. У «Гўзаллик ва улуғворлик туйғулари устидан кузатишлар» (1764), «Соф ақлнинг танқиди» (1781), «Амалий ақлнинг танқиди» (1788), «Муҳокама қобилиятининг танқиди» (1796) асарларида нафосатшунослик муаммоларига маҳсус тўхталади.
Кантнинг фикрига кўра, гўзаллик ҳиссиёт манфаатсиз, беғараз, нарса-ҳодисага бевосита мафтунликка бориб тақалади. Мафтунликнинг, муҳаббатнинг объекти эса шаклдан бошқа нарса эмас. Кант гўзалликнинг қуйидаги тўртта белгисини алоҳида кўрсатиб ўтади:
Биринчи белгиси - гўзаллик манфаатсиз мафтунликнинг, муҳаббатнинг объекти.
Иккинчи белгиси – гўзаллик тушунчалар ёрдамисиз, яъни, ақл категориясиз, бизга умумий мафтунликнинг нарса ҳодисаси сифатида намоён бўлади. Эстетик муҳокама ҳеч қачон мантиқий асосланиши мумкин эмас.
Учинчи белгиси – гўзаллик мақсадга мувофиқлик шаклига эгалиги, яъни қандайдир аниқ мақсад ҳақида тасаввур ҳосил қилмасдан туриб, нарса-ҳодисадаги мақсадга мувофиқликни идрок этиш мумкинлиги билан ажралиб туради. Демак, гўзаллик-нарса-ҳодисанинг мақсадга мувофиқлик шакли, зеро у мақсад ҳақида тасаввурга эга бўлмасдан туриб, идрок этилади.
Тўртинчи белгиси - гўзаллик бизга тушунчасиз, зарурий мафтунликнинг объекти нарса-ҳодисаси сифатида ёқимлидир.
Шундай қилиб, гўзаллик ҳаммага ҳеч қандай манфаатсиз, шундайлигича, ўзининг соф шакли билан ёқиши зарур бўлган нарса-ҳодисадир.
Бу даврнинг энг забардаст ва ўзига хос нафосатшуносларидан бири буюк олмон шоири ва драматурги Фридрих Шиллер (1759-1805)дир.
Шиллер жамиятни ўзгартиришни истайди, лекин инқилобий ўзгаришларга қарши. Шиллернинг наздида, инқилоб аввало, ахлоқсизлик, у асрлар мобайнида қарор топган ахлоқий тамойилларни ағдар-тўнтар қилиб ташлайди; иккинчидан, у нафосатга қарши-инсон табиати уйғунлигини бузади, нарса мавжудлиги табиий тартибининг муқаддаслигини ва гўзаллигини парчалаб юборади. Шу боис жамиятни қайта қуришдан аввал инсонни қайта қурмоқ лозим. Буни эса шахснинг уйғун ривожланиши, гўзаллик воситасидаги тарбия орқали амалга ошириш мумкин. Гўзаллик эса Шиллер наздида, ҳодисага айланган эркинлик.
Хўш, бозор иқтисодиёти шароитидаги пулга сиғинишдан, инсонни ўз касбининг мурувватига, парчасига айланиб қолишдан халос этиш учун, унга қадимги юнонлар давридаги уйғунликни қайтариш учун нима қилмоқ керак? Шиллер, юқорида айтганимиздек, инқилобий йўлни қатъий инкор этган ҳолда, «эстетик тарбия» тушунчасини киритади; эркинликка йўл фақат гўзаллик орқали ўтади, деган фикрни илгари суради.
Олмон мумтоз файласуфлари орасида Фридрих Вилхелм Йозеф Шеллинг (1175-1854)нинг эстетик қарашлари ҳам диққатга сазовор. Унинг «Санъат фалсафаси», «Реси», «Тасвирий санъатнинг табиатга муносабати» сингари асарларида нафосатшунослик муаммолари кўтарилган.
Шеллингнинг фикрига кўра, санъат асарининг ўзига хос белгиси «онгланмаганликнинг чексизлиги» ҳисобланади. Санъаткор ўз табиатидангина келиб чиқиб ижод этар экан, бадиий асар у айтишни ҳохлагандан ортиқ нарсани ўз ичига олади. Зеро санъаткор ўз асарига асар ғоясига кирмаган яна «қандайдир чексизликни» ихтиёрсиз равишда сингдиради. Бу чексизликни «чекланган ақл» қамраб ололмайди. Ана шу онгланмаганликнинг чексизлигидан Шеллинг гўзаллик тушунчасини келтириб чиқаради: гўзаллик чексизликнинг чекланганликдаги ифодаси. Гўзаллик санъатнинг асосий хусусияти. Гўзалликсиз санъатнинг мавжуд бўлиши мумкин эмас. Санъаткор ало ҳиссий гўзаллик ғоясини англайди шу ғояни сезиларли қилувчи нарса билан бириктиради. Даҳонинг вазифаси олам уйғунлигида Худодаги олий гўзалликни кўра билишдир.
Санъат тараққиётини Шеллинг аста-секинлик билан унинг жисмийликдан қутилиб боришида кўради. Чунончи, юнон ҳайкалтарошлигида руҳий жиҳат жисмда ўз ифодасини топган. Ҳайкаллар илоҳий мавжудотлар тушунчасини берувчи ва шунинг баробарида санъатнинг мақсадини белгиловчи қадимги юнон мифологиясига асослаган. Янги даврда ана шу вазифани насронийлик бажаради. Рангтасвир, ножисмий нарсалардан, қай даражададир руҳий бўлган бўёқ ва жилодан фойдалана бориб, тобора янги давр санъатига айланиб бормоқда. Рассом учун энг муҳими-маънавий гўзалликни акс эттириш. Шундай қилиб, Шеллинг наздида санъат тараққиётининг барча жараёнлари хиссийликдан маънавийликка ўтиш ҳаракатидан руҳнинг материя устидан ғалаба қозониб боришидан иборат.
Олмон мумтоз нафосатшунослигида ўзига хос эътиборли ўринни Георг Вилхелм Фридрих Хегел (1770-1831) эгаллайди. Нафосатшунослик борасида унинг «Эстетика»деб номланган кўп жилдлик маърузалари машҳур. Хегел ўз фалсафий тизимини мутлақ ғоя асосига қуради; унинг учун барча мавжудликнинг асосида қандайдир қиёфасиз, носубъектив руҳий ибтидо ётади - ана ўша мутлақ ғоя. Мутлақ ғоя эса табиат, ижтимоий ҳаёт ва унинг барча кўринишлари моҳиятини ташкил этади. Нафосат ҳам муайян тараққиёт босқичидаги ғоянинг ўзи. Мутлақ ғоя то табиатга кириб боргунига қадар соф мантиқий шаклда ривожланади. Сўнг у ўзини табиат сари бегоналаштиради, кейин яна ўзига, руҳий оламига қайтади. Бироқ, бу қайтиш шу лаҳзагача бўлган барча тараққиёт ҳодисалари билан бойиш воситасида рўй беради. Тараққиётнинг ана шу учинчи босқичида мутлақ ғоя зарурий муайянликка эга бўлади. Муайянлашув шаклини ғоя субъектив, объектив ва, ниҳоят, мутлақ руҳ қиёфасида қўлга киритади. Муайян руҳнинг бу уч шакли нафақат инсон онгини, балки турли инсоний фаолиятлар ҳамда инсоний алоқалар ва муносабатлар моҳиятини ҳам ташкил этади. ғоя тараққиётининг олий босқичи мутлақ руҳ ҳисобланади. Мутлақ руҳ ўзи учун ўзини предмет қилиб, ўзи учун ўз моҳиятини ифодалашдан бошқа ҳеч қандай мақсадга ҳам, фаолиятга ҳам эга бўлмаган эркин, ҳақиқий, чексиз руҳ. У ташқи ва ҳиссий мушоҳадада тасаввурга, тасаввурдан тушунчалар асосидаги тафаккурга қараб ривожланиб боради.
Хегелнинг фикрига кўра, санъатнинг ибтидоси - меъморлик; у рамзий шаклга киради, зеро ҳис этилувчи материал ғоядан устун туради, шакл ва мазмун мувофиқлиги йўқ. Бунда меъмор фойдаланадиган ноорганик материал маънавий мазмунга бир шиор, холос. Ҳайкалтарошликда, нисбатан санъатнинг юксак тури сифатида, инсон вужудида эркин маънавийлик ўз аксини топади. Бунда ғоя руҳга муносиб ифода билан сингишиб кетади, ҳис этилувчи қиёфа ва ғоянинг тўлиқ уйғунлиги кузатилади. ҳайкалтарошлик санъатнинг мумтоз шакли бўлиб, унга яқини-рангтасвирдир. Унинг тасвирий воситаси моддий субстрат (тош, ёғоч ва ҳ. к.) эмас, балки рангин юза, жилонинг жонли товланиши. Рангтасвир моддий жисмнинг ҳис этиладиган макондаги тўлалигидан қутилади, зеро у биргина яссилик билан ўлчанади. Макондан тўлиқ қутилиш мусиқада рўй беради. Унинг материали товуш, товушли жисмнинг тебраниши. Материал бу ерда маконий эмас, замоний идеаллик тарзида намоён бўлади. Мусиқа ҳиссий мушоҳада чегарасидан чиқиб, фақатгина ички кечинмалар доирасини қамраб олади.
Ниҳоят сўнгги, романтик санъат - шеърият ёки сўз санъатида товуш ўз ҳолича ҳеч қандай маъно англатмайдиган белги сифатида юзага чиқади. Поэтик тасвирнинг асосий унсури шоирона тасаввур. Шеърият (бадиий адабиёт) ҳамма нарсани тасвирлай олади. Унинг материали жўнгина белги эмас, маъно сифатидаги, тасаввур сифатидаги товуш. Бироқ материал бунда эркин, ўз ҳолича эмас, балки ритмик мусиқий қонунларга биноан шаклланади. Шеъриятда гўё санъатнинг ҳамма турлари бир-бир такрорлангандек; эпос сифатида у тасвирий санъатга мос - халқлар тарихини бой образлар ва рангтасвирли манзаралар билан бафуржа ҳикоя қилади; у лирика сифатида - мусиқа, зеро у қалб ҳолатини акс эттиради; ниҳоят у драматик шеърият сифатида мазкур икки санъатнинг бирлиги, зеро ҳаракатдаги, зиддиятли манфаатлар, инсоний характерлар орасидаги курашни кўрсатади. Шунингдек, Хегел нафосатшуносликнинг асосий мезоний тушунчалар, идеал ва бошқа муаммолар борасида ҳам теран фикрлар баён этади. Умуман, олмон мумтоз эстетикаси инсоният тафаккуридаги муҳим тараққиёт босқичи сифатида катта аҳамиятга эга.