16-Ma`ruza Mavzu: Kimyoviy texnologiya va ekologik muammolar

16-Ma`ruza
Mavzu: Kimyoviy texnologiya va ekologik muammolar

Sanoatning atrof-muhitga zararli ta'siri: sababi nima va qanday oldini olish kerak?
Aholi sonining o'sishi, fan va texnika taraqqiyoti, inson ehtiyojlarining ortishi oqibatida er yuzida qator ekologik muammolar yuzaga keldi. Shu bois, bugungi kunda sof tabiat haqida gap yuritish mushkul. Er yuzidagi o'rmonlar ko'payish o'rniga tobora qisqarib bormoqda, katta-katta tabiiy hududlar dehqonchilik qilish maqsadida o'zlashtirildi, tabiat va havo har xil chiqindi hamda gazlar hisobiga ifloslanyapti. Bundan tashqari, tabiatda toshqinlar, o'rmon yong'inlari, chang bo'ronlari va boshqa tabiiy jarayonlar yuz bermoqda. Bularning barchasi pirovardida tabiat muvozanatiga putur etkazyapti. Shu bois, davlatimiz rahbari Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida jahon hamjamiyati e'tiborini yana bir bor davrimizning o'tkir muammolaridan biri — Orolbo'yi hududidagi ekologik holatga qaratib, jumladan, bunday dedi: “Bugungi kunda har bir mamlakat bu jarayonning salbiy ta'sirini his etmoqda. Ming afsuski, bunday o'zgarishlar Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ham katta xavf tug'dirmoqda”.
Muayyan geografik hududning o'ziga xos iqlimi, ijtimoiy-ekologik, etnografik xususiyatlari tabiat bilan inson o'rtasidagi o'zaro aloqa va munosabatlar xarakterini belgilab beradi.
Ekologik xavf bugungi kunda tobora keng tus olib, er yuzidagi barcha mamlakatlarni bu haqda chuqurroq o'ylashga majbur etmoqda. Jahon yovvoyi tabiat (WWF), Global Footprint Network jamg'armalari va Londonning zoologik jamiyati mutaxassislari hamkorlikda o'tkazgan tadqiqot natijalariga ko'ra, 1970 yildan buyon dunyoda yovvoyi hayvon va qushlarning soni 3,43 ming turga, tirik sayyoraning indeksi esa 52 foiz (havo va quruqlikda yashaydigan jonivorlar turi 76 foiz, er usti va suvda kun kechiradiganlar soni 39 foiz) qisqargan. Har yili 11 million gektar tropik o'rmon kesilmoqda. Yo'qotishlar o'rmonlarni tiklash ishlariga nisbatan 10 barobar ko'pdir. Har kuni atmosferaga 60 million tonnaga yaqin karbonat angidrid chiqarilishi dunyo okeanidagi suv sathining ko'tarilishiga olib kelmoqda.
Havo tarkibida karbonat angidridning oshishi, chiqindi gazlarning me'yoridan ortiq havoga chiqarib tashlanishi oqibatida issiqxona effekti hosil bo'lib, bugungi kunda jahon hamjamiyatini tashvishga solayotgan jiddiy ekologik muammo — global iqlim o'zgarishi yuzaga keldi. SHuningdek, ozon qatlamining emirilishi, dunyo okeanining ifloslanishi, tuproq unumdor qatlamining yo'qolib borishi, tropik o'rmonlarning kesilishi, cho'llanish, chuchuk suv manbalari va bioxilmaxillikning kamayishi, maishiy chiqindilarning ko'payishi, kimyoviy va toksik moddalarni zararsizlantirish kabi ekologik inqirozlar allaqachon bir davlat chegarasidan chiqib, tom ma'noda global ekologik muammolarga aylandi.
Hozirgi kunda sanoat korxonalariga faqat sifatli mahsulot ishlab chiqarish emas, balki atrof-muhitga zarar etkazmaslik ham asosiy talablardan biri sifatida qo'yilmoqda. Shu bois, Toshkent kimyo-texnologiya institutida sanoat korxonalarida hosil bo'layotgan chiqindilarni tozalash bo'yicha bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilyapti. Jumladan, “ALUTEX” O'zbekiston—Britaniya qo'shma korxonasida ishlab chiqarish suvlarini tuzsizlantirish, mahsulotga rang berish jarayonida hosil bo'ladigan chiqindilarni tozalash bo'yicha xo'jalik shartnomasi asosida ilmiy ish olib borilmoqda. Bundan tashqari, shahar kanalizatsiya suvlarini tozalash stansiyalarida hosil bo'ladigan cho'kmalarni bartaraf etish bo'yicha hamkorlik ishlari yo'lga qo'yilgan. Institutda germaniyalik olimlar bilan birgalikda maishiy va qattiq chiqindilarni qayta ishlash bo'yicha loyiha tayyorlanib, Innovasion rivojlanish vazirligiga taqdim qilinmoqda. Shuningdek, Rossiya Federatsiyasining Qozon federal universiteti bilan hamkorlik memorandumi imzolandi. Bu universitetda atrof-muhit muhofazasi sohasida tajribali olimlar bo'lganligi bois, kelajakda o'zaro hamkorlikda xalqaro konferentsiya, seminar-treninglar o'tkazish, sohaga oid adabiyot va qo'llanmalar yaratish bo'yicha hamkorlik ishlarini amalga oshirishga kelishib olindi.
Toshkent kimyo-texnologiya instituti sanoat ekologiyasi kafedrasida chiqindisiz texnologik jarayonlarni takomillashtirish, sanoat oqova suvlarini tozalash, atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalashga qaratilgan bir qator ilmiy tadqiqotlar qilinmoqda. Kafedrada furan birikmalari asosida ion almashtirgich polimerlarni sintez qilish va ularni qo'llashning aniq ob'ektlarini izlash borasida ilmiy maktab yaratilgan. Kafedra olimlari “Mahalliy xomashyolar asosida ion almashinuvchi polimerlar olish va uni atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida qo'llash” mavzusida keng ko'lamli ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishyapti. Sanoat oqova suvlarini tozalashga mo'ljallangan ion almashinuvchi polimerlarning asosiy qismi respublikamizga chetdan keltiriladi. Bu esa ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.

1993 yil aprel oyida Sibir kimyo zavodida portlash sodir bo'ldi, natijada plutoniy va uranni ajratish apparati jiddiy shikastlandi. Plutoniy va boshqa kimyoviy va radioaktiv moddalar atmosferaga kirib bordi. Atrofdagi hududlarga radioaktiv ifloslanish ta'sir ko'rsatdi: ignabargli o'rmonlar, qishloq xo'jaligi erlari, qo'shni sanoat hududlari. Yong'inni o'chirish va oqibatlarini bartaraf etish uchun 2000 ga yaqin odam, birinchi navbatda, ishtirokchilar qatnashdi.

Kimyo sanoati atrof-muhit, inson salomatligi va hayoti uchun jiddiy xavf tug'diradi. Kimyoviy zavodlar va ob'ektlardagi eng xavfli favqulodda vaziyatlar, shuningdek ularning oqibatlari. Ko'pincha ular odamning aybi bilan ro'y beradi. Bu xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik, texnologik jarayonning buzilishi, uskunaning noto'g'ri ishlashi va / yoki uning ishlash muddati tugaganligi, dizayndagi yoki o'rnatishda xatolar, xodimlarning beparvosi bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, sabab tabiiy hodisalar va tabiiy ofatlar bo'lishi mumkin, ammo shunga qaramay baxtsiz hodisalarning asosiy qismi insonning aybi bilan sodir bo'ladi.
Tez-tez uchraydigan holatlar - xavfli kimyoviy moddalar va chiqindilarni tashish, zararsizlantirish, qayta ishlash va yo'q qilish paytida avariyalar. Ma'lumki, kimyoviy moddalarni qayta ishlash va zararsizlantirish katta moddiy investitsiyalarni talab qiladigan oddiy jarayon emas, shuning uchun atmosferaga ruxsatsiz chiqindilar, oqava suvlarni chiqarib tashlash va oddiy poligonlarga tashlash korxonalar uchun ancha arzon va ular bo'lishi kerak. Bunday buzilishlar tufayli ekologik zarar juda katta. Atmosfera havosi zaharli bo'lib qoladi, suv havzalarida baliqlarning ommaviy qirilishi sodir bo'ladi, tuproq o'zining asosiy xususiyatlarini yo'qotadi. Ushbu turdagi muammolar nafaqat kimyo sanoatida mavjud.
2011 yil 27 aprelda Novocheboksarsk shahridagi "Ximprom" zavodida elektroliz sexida elektrokimyoviy gazning chiqishi va keyinchalik ishlab chiqarish ob'ektlariga kirish bilan bog'liq baxtsiz hodisa yuz berdi. Natijada 5 kishi zaharlangan.

1957 yil 29 sentyabrda Mayak kimyo korxonasining Chelyabinsk-40 yopiq shahrida 80 kub metr yuqori radioaktiv chiqindilar bilan tankning portlashi yuz berdi, uning kuchi o'nlab tonna TNT ekvivalentiga teng edi. 2 km balandlikka radioaktiv tarkibiy qismlarning 2 million kyuri tashlandi. Sverdlovsk, Tyumen va Chelyabinsk viloyatlarida 270 ming kishi ifloslangan hududda edi.

1986 yil 26 aprelda Ukraina SSR hududida dunyoga mashhur, eng yirik atom elektr stantsiyasi (etkazilgan zarar miqdori, shuningdek avariyaning o'zi va uning oqibatlari oqibatida halok bo'lganlar va jarohatlar soni bo'yicha) - Chernobil avariyasi (katastrofa) sodir bo'ldi. Bir necha yuz ming kishi tabiiy ofatlarni bartaraf etish tadbirlarida ishtirok etdi. Atom elektr stantsiyasining 4-blokidagi portlash tufayli atrof-muhitga juda katta miqdordagi radioaktiv moddalar tushdi: uran izlari, plutoniy, stronsiy-90, tseziy-137, yod-131. Avariyani tugatuvchilardan tashqari, ifloslanish radiusida bo'lgan ko'plab odamlar azob chekishdi, ammo hech kim aniq ma'lumotga ega emas. Ma'lumki, Evropada yangi tug'ilgan chaqaloqlarda deformatsiyalar, shuningdek, qalqonsimon bezning onkologik kasalliklari qayd etilgan.
Neft sanoatida atrof-muhit ifloslanishining asosiy xususiyatlari ifloslangan hududlarning notekisligi, erning yuqori qatlamlari va er osti suvlarining ifloslanishi va turli xil kimyoviy shakllarda neft mahsulotlarining mavjudligi. Bu xususiyat neft va neft mahsulotlarining favqulodda va davriy yoki passiv oqishi bilan tavsiflanadi. Neft mahsulotlarining er osti suvlariga kirib borishi atrof-muhitning muhim rolini o'ynaydi, bu esa manbadan ifloslanishning keyingi tarqalishiga olib keladi.
Neft sanoatining eng muhim ekologik muammolari, neft va uning hosilalarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va tashishdagi avariyalar bilan bog'liq. Bunga 2010 yil 20 aprelda Meksika ko'rfazida yuz bergan Deepwater Horizon neft platformasidagi portlashning yaqqol misoli. Avariyadan keyin neftning to'kilishi AQSh tarixidagi eng yirik hisoblanadi. Dastlabki ma'lumotlarga ko'ra, kunlik oqish hajmi 1000 barrelni tashkil etgan, deyarli bir oydan keyin bu ko'rsatkich kuniga 5000 barrelni tashkil etgan. Neftni to'kish muddati 152 kunni tashkil etdi. Neft yog'i maydoni 75000 kvadrat kilometrni tashkil etdi; 2010 yil may oyida u kosmosdan tushgan suratlarda yaqqol ko'rinib turardi. O'lik hayvonlarni, qushlarni, dengiz toshbaqalarini, kitlarni, delfinlarni topish faktlari ma'lum bo'ldi. Minglab hayvonlarning o'limi qurbon bo'ldi. Ushbu sanoat Arktika ekologiyasiga katta zarar etkazmoqda.
Ko'mir sanoatining muammolari katta miqdordagi tozalanmagan oqava suvlar, geologik muhitning buzilishi, gidrologik rejimning o'zgarishi, er usti va er osti suvlarining ifloslanishi, atmosferaga metan chiqindilari, tabiiy landshaft, o'simlik va tuproq qoplamining yo'q qilinishi. Tog'-kon va ko'mir sanoatining o'ziga xos xususiyati shundaki, korxona yopilgandan keyin ekologik muammolar yo'qolmaydi, aksincha, yana o'n yil va undan ko'proq vaqt bor.
Yog'ochni qayta ishlash, engil va oziq-ovqat sanoati atrof-muhitni ifloslantiradigan katta miqdordagi chiqindilar hosil bo'lishi bilan tavsiflanadi. O'rmon xo'jaligidagi asosiy muammo o'rmonlarning kesilishi bo'lib qolmoqda - tabiiy kislorod etkazib beruvchilar, xususan, noyob daraxtlarni yo'q qilish arzon ishchi kuchi bilan birgalikda bu sohani juda daromadli qiladi. O'rmonlarning kesilishi sababli uzoq vaqtdan beri o'rnatilgan ekotizim zarar ko'rmoqda, o'simlik va hayvonlar tarkibi o'zgarmoqda.