15-Ma’ruza. Tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlari (2 soat) Reja: Lingvopoetika

Neyrolingvistika 

O‘tgan  asrning  70-yillarda  psixologiya,  nevrologiya  va  tilshunoslik  fanlari 

oralig‘ida  neyropsixologiya  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lgan,  nutqiy  faoliyatni  bosh 

miya  mahsuli  sifatida 

o‘rganadigan 

yangi  tarmoq  neyrolingvistika- 

neyrolingvistika  vujudga  keldi.  Ushbu  fanda  miya  kasallanishining  nutqiy 

faoliyatga ta‘siri masalalari, ya‘ni afaziya holati ham o‘rganiladi.  

Miya nutq zonasining zararlanishi va buning natijasida nutq faoliyatining buzilishi 

masalasi  Ibn  Sino,  Beruniy  asarlaridayoq  qayd  etilgan  bo‘lsa-da,  ushbu  hodisalar 

XIX asrning 2-yarmidan boshlab o‘rganila boshlandi, A.R.  

Luriyaning ―Neyrolingvistikaning asosiy muammolari‖ kitobi chop etildi.  

Inson  borliqni  ongida  sezgi  organlari  yordamida  aks  ettiradi.  Sezgi  tashqi  olam 

haqida  muayyan  axborotlarni  miyaga  uzatadi,  miya  esa  bu  axborotlarni 

umumlashtiradi.  Demak,  ob‘ektiv  olamni  aks  ettirish  jarayoni  markaziy  nerv 

sistemasi,  bosh  miya  orqali  yuzaga  chiqadi.  Nerv  sistemasi  2  guruh  nerv 

tuzilmalarini o‘z ichiga oladi:  

1) 

markaziy nerv sistemasi; 2) chegara nerv sistemasi.  

Borliq haqida axborot beruvchi nutq va uni tushunish chegara nerv sistemalarining 

markazga  qarab  yo‘nalishi  orqali  amalga  oshiriladi.  Chegara  nerv  sistemalari 

markaziy  nerv  sistemalariga  ob‘ektiv  borliqdagi  narsa  va  hodisalarning  muayyan 

belgilari haqidagi ma‘lumotni beradi. Chegara nerv sistemalariga aloqador a‘zolar 

tahlil  qiluvchilar  (analizatorlar)  deb  atalib,  ularga  ko‘rish,  eshitish,  ta‘m-maza 

a‘zolari kiritiladi.  

Har bir analizatorda 3 ta sohaviy sath ajratiladi:  

1)

 

axborotni sezgi organidan bosh miya pardasiga eltuvchi;  

2)

 

borliq  predmetlariga  yo‘naltiruvchi  tuzilmaalar,  bu  miyaning  bilish  zonasi 

deb yuritiladi;  

3)

 

murakkab  anatomik  tuzilishga  ega  bo‘lgan  til  pardasi.  Bu  sathda  miyaning 

turli  analizatorlaridan  kelgan  belgilar  birlashtiriladi  va  sezgi  hissiyotidan  til 

umumlashmasiga o‘tish imkoniyati yuzaga keladi. Shunday qilib, neyrolingvistika 

inson tomonidan olamni belgilashtirish jarayonini kompleks tarzda o‘rganuvchi fan 

tarmog‘i  sifatida  o‘ziga  turdosh  -  psixolingvistika,  neyropsixologiya, 

neyrofiziologiya,  psixoakustika,  kibernetika  kabi  oraliq  fanlar  g‘oyalari  va 

metodlaridan foydalanib rivojlanib bormoqda.