15-Ma’ruza. Tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlari (2 soat) Reja: Lingvopoetika

Mentalingvistika 

O‘tgan  XX  asming  80-yillaridan  boshlab  ilmiy  tadqiqotlar  paradigmasi  o‘zgardi. 

Agar  ilgari  fundamental  fanlar  tomonidan  nazariy  g‘oyalar  yaratilgan  va  ular 

hayotga  joriy  etilgan  bo‘lsa,  ya‘ni  ―nazariyadan  amaliyotga‖  tamoyili  ustuvorlik 

qilgan  bo‘lsa,  hozir  uning  aksi  kuzatilmoqda:  nazariy  tadqiqotlar  yo‘nalishini  u 

yoki  bu  texnologiyaning  taraqqiyotiga  ehtiyoj  belgilamoqda.  Endilikda  tilning 

ichki  tuzilishini  o‘rganish  bilan  bir  qatorda  til  sohibining  kommunikatsiya 

jarayonidagi  o‘rni  va  roliga  alohida  e‘tibor  berila  boshlandi.  Kommunikatsiya 

jarayonida  so‘zlashuvchilarning  amaliy  bilimisiz  tilni  to‘liq  o‘rganib  bo‘lmasligi 

aniq  bo‘lib  qoldi.  Mentalingvistika  tilshunoslikning  til  va  tafakkur  munosabatini 

o‘rganadigan  yo‘nalishidir.  Bugungi  kunda  kognitiv  fanlar  tomonidan  ilgari 

surilayotgan  borliqni  mental  gavdalantirish  yoki  til  mentalligi  g‘oyasida  ob‘ektiv 

olam  qismlari  bilan  uning  tasavvurlari  o‘rtasidagi  munosabat,  ya‘ni  borliqning  til 

orqali  ongda  aks  etishi  tushuniladi.  Olamni  aks  ettirish  yoki  tasavvur  qilish 

cho‘qqilar  tamoyilligiga  asoslanadi,  boshqacha  aytganda,  so‘zlovchi  tomonidan 

olamning eng muhim relevant belgisi sifatida ko‘ringan qismlari, ya‘ni cho‘qqilari 

tasavvur qilinadi. Til mentalligi nazariyasiga ko‘ra ―olam atamasi ostida insonni 

qurshab turgan olamgina emas, balki inson tomonidan yaratilgan, ya‘ni insonning 

nutqiy faoliyati va uning holati olami ham tushuniladi.  

Til mentalligi hozirgi kunda sintaktik semantikaning tayanch tushunchasi bo‘lgan 

freymlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, leksik maydon nazariyasi va freym semantikasi 

o‘rtasida  ham  muayyan  bog‘liqlik  va  o‘ziga  xoslik  mavjud.  Freym  quyma 

(stereotip) vaziyatlarni gavdalantirish usuli bo‘lib, ya‘ni, masalan, 

opa, aka, amma, 

xola,  nonushta,  tushlik,  to‘y

  so‘zlari  ongimizda  ular  bilan  bog‘liq  muayyan 

guruhlarni  gavdalantiradi.  Har  bir  guruhga  mansub  a‘zoning  ma‘nosini  bilish 

uchun,  avvalo,  ulaming  barchasi  nimani  bildirishi  haqidagi  bilimga  ega  bo‘lish, 

ya‘ni  har  bir  guruhni  bir  butun  mohiyat  sifatida  tushunish  talab  etiladi.  Ya‘ni: 

---

bizning  sezgi  a‘zolarimizga  berilgan  borliq  uzvlari  mental  konsept  (fikriy  hosila) 

ekanligini e‘tirof etish g‘oyasi orqali umumiylik hosil qilinadi.