15-Ma’ruza. Tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlari (2 soat) Reja: Lingvopoetika

Etnolingvistika 

Etnolingvistika  atamasi  grekcha  ―etnos―  xalq,  qabila  so‘zlaridan  olingan 

bo‘lib,  XIX  asrning  70-yillarida  Amerika  hindularining  tili,  madaniyati  va 

urfodatlarini  o‘rganishning  kuchayishi  tufayli  yuzaga  kelgan.  Ma‘lumki,  xalq 

tarixida,  turmush  tarzida  yuz  bergan  har  bir  voqea,  urf-odatlar  uning  tilida  aks 

etadi,  shuning  uchun  til  bilan  uning  egasi  bo‘lgan  xalq  o‘rtasida  uzviy  aloqa 

mavjud. Toponim, etnonimlarni xalqning tarixini bilmay turib o‘rganib bo‘lmaydi, 

shuningdek,  etnografiya  ham  tilshunoslikka  qimmatli  materiallar  beradi.  Til 

amaliyoti  va  rivojlanishida  etnomadaniyat,  etnopsixologik  omillarni  o‘rganish 

ehtiyoji tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishini yuzaga keltirdi.  

Etnolingvistikaning mustaqil lingvistik yo‘nalish sifatida shakllanishida amerikalik 

tilshunos,  etnograf  F.Boasning  xizmatlari  katta  bo‘lgan.  U  va  uning  izdoshlari 

hindular tilini tillar va madaniyatlarning o‘zaro ta‘siri, bilingvizm masalalari bilan 

bog‘liq  holda  o‘rgandilar.  Bu  yo‘nalishning  ilk  davrida  ko‘proq  etnografiya 

masalalari  bilan  shug‘ullanilgan,  faqat  o‘tgan  asrning  20-yillaridan  boshlab 

muammoning lingvistik tomoniga ahamiyat berilgan. Masalan, 

alia 

(qo‘shiq) yoki 

sumalakning

  tarixi,  mazmun-mohiyati,  ular  bilan  bog‘liq  urf-  odatlarning  turlari 

etnorgafik  masalalar  bo‘lsa,  shu  so‘zlarning  qo‘llanishi,  turli  davrlardagi 

variantlari,  ulardagi  lingvistik  vositalar,  shu  so‘zlar  bilan  bog‘liq  assotsiativ 

aloqalar masalalari masalaning lingvistik tomoni hisoblanadi.  

50-yillardan  boshlab  tilshunoslikda  semantikaga  katta  e‘tibor  qaratilishi 

etnolingvistika  masalalariga  e‘tiborni  yanada  kuchaytirdi.  Turli  tillardagi  ijtimoiy 

madaniy  so‘zlar  (masalan,  qarindosh-urug‘  nomlari,  milliy  realiyalar),  turli  etnik 

guruhlarda qo‘llanadigan paralingvistik vositalar, folklor  

materiallarini  o‘rganish  ham  etnolingvistikaning  o‘rganish  ob‘ektiga  kiritildi. 

Folklor  materiallariga  e‘tibor  qaratilishi  til  va  madaniyat  o‘rtasidagi  aloqaning 

yangi  turlarini  ochishga  imkoniyat  yaratdi  va  etnolingvistikaning  o‘rganish 

doirasini  kengaytirdi.  Hozirgi  kunda  etnolingvistika  dunyoning  deyarli  barcha 

mamlakatlarida  tilshunoslikda  alohida  yo‘nalish  sifatida  e‘tirof  etilgan  va  bu 

yo‘nalish bo‘yicha keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda.