15-Ma’ruza. Tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlari (2 soat) Reja: Lingvopoetika

---

15-Ma’ruza. Tilshunoslikning zamonaviy yo’nalishlari 

(2 soat) 

Reja: 

 

 

1.

 

Lingvopoetika. 

 

2.

 

Psixolingvistika. 

 

3.

 

Etnolingvistika. 

 

4.

 

Sotsiolingvistika. 

 

5.

 

Mentalingvistika. 

 

6.

 

Neyrolingvistika. 

 

7.

 

Matematik lingvistika. 

 

8.

 

Kognitiv lingvistika (kognitologiya) 

 

 

 

Tayanch  so’z  va  iboralar: 

lingvopoetika,  psixolingvistika,  etnolingvistika, 

sotsiolingvistika, mentalingvistika, neyrolingvistika, matematik lingvistika, kognitiv 

lingvistika  

 

Lingvopoetika 

Til  tinglovchiga  ta‘sir  qiladigan  qudratli  vosita  bo‘lgani  uchun  tilshunoslik 

fani  adabiyot  bilan  uzviy  bog‘liq  va  bu  lingvopoetika  fanini  yuzaga  keltirgan. 

Lingvopoetika - badiiy asarlarda qo‘llanilgan lingvistik birliklarning badiiy- estetik 

vazifalarini,  tilning  konnotativ  funksiyasini  o‘rganadi.  Badiiy  til  keng  qamrovli 

ob‘ekt  sifatida  funksional  darajalangan  qismlarga,  fragmentlarga  bo‘linish 

xususiyatiga  ega.  Biroq  amalda  ushbu  ob‘ektning  ayrim  fragmentlarigina  badiiy 

nutq tahliliga beriladi. Demak, badiiy nutq keng tushuncha bo‘lib, badiiy asar tili 

badiiy  nutqning  bir  ko‘rinishi,  bir  fragmenti  hisoblanadi.  U  tilning  ekspressiv 

funksiyasini  o‘z  ichiga  olgani  uchun,  til  sistemasining  barcha  sath  birliklarining 

badiiy-estetik  funksiyasini  qamrab  oladi.  Shundan  kelib  chiqib,  lingvopoetika 

fonetik  poetika,  leksik  poetika,  sintaktik  poetika  kabi  turlarga  bo‘linadi. 

Lingvopoetikaning  vazifasi  ushbu  sohalarni  alohida-alohida  o‘rganish  va  ularning 

o‘zaro munosabatini ham yoritib berishdan iborat.  

Jumladan,  fonetik-fonologik  sathda  bir  xil  tovushlar  bir  xil  bo‘g‘inlarning 

takrorlanib kelib, assonans (bir xil unlilarning takrorlanib kelishi), alliteratsiya (bir 

xil  undoshlarning  takrorlanib  kelishi)  hodisalarini  yuzaga  keltirishi  hamda 

ta‘sirchanlikni  yuzaga  keltiruvchi  vosita  sifatida  xizmat  qilishi  o‘rganiladi. 

hodisalarini  bunga  Masalan, 

Odamiy  ersang  demagil  odami,  onikim  yo‘q  xalq 

g‘amidin  g‘ami

  (A.Navoiy)  aforizmidagi 

o

  tovushining  takrorlanib  kelishi 

assonans  hodisasi, 

Derazamning  tagida  bir  tup  o‘rik  oppoq  bo‘lib  gulladi 

(H.Olimjon)  she‘rida 

oppoq

  so‘zida 

p

  tovushining  alohida  ohang  bilan  takror 

aytilishi,  

 Qaro qoshing, qiyiq qoshing, quyuq qayrilma qoshing, qiz, 

 

Qilib qatlimg ‘a qasd, qilich qayrab qotil qaroshing, qiz. 

 

Qafasda qalb qushin qiynab, qanot qoqmoqqa qo ‘ymaysan, 

 

---

  Qarab  qo‘ygin  qiyokim,  qalbni  qizdirsin  quyoshing,  qiz.

  (E.Vohidov)  she‘rida 

q

 

tovushining 

takrorlanib 

kelishi 

nutqning 

ifodaviyligini 

oshirib, 

kuchli 

ta‘sirchanlikni yuzaga keltirgan.  

Leksik  sathda  leksemalarning  ko‘chma  ma‘nolarda  qo‘llanishi  (masalan, 

Aqlu 

balog‘atning shotilaridan yuksala beringiz sekundlar sayin

 (G‘.G‘ulom) she‘ridagi 

shoti

  so‘zi  bosqich  ma‘nosida  ishlatilgan  )  sintaktik  sathda  esa  gap  bo‘laklarining 

joylashishi,  gap  tarkibida  bir  xil  bo‘laklarning  takrorlanib  kelishi  (masalan, 

Aziz 

asrimizning  aziz  onlari  aziz  odamlardan  so  ‘raydi  qadrin

  (G‘.G‘ulom)  she‘rida 

aziz 

so‘zining takror kelishi, 

Rozimasman bir yosh tomsa ko ‘zimdan, rozimasman 

sal rang ketsa yuzimdan, Yo ‘l oshsam-u, sal yashashdan adashsam, rozimasman 

unda  tamom  o  ‘zimdan

  (H.Olimjon)  she‘rida 

rozimasman,  sal

  so‘zlarining, 

Har 

bahorda shu bo ‘lar takror, har bahor ham shunday o ‘tadi

  misrasida 

har  bahor 

birikmasining  takror  qo‘llanishi  kabi  hodisalar  badiiy  nutqda  ta‘sirchanlikni 

orttiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi.