Polimerlanish reaksiyasida polimerdan boshqa qo’shimcha modda hosil bo’lmaydi, ya'ni
reaksiyada monomerning boshlang’ich tarkibi o’zgarmaydi. Polimerlanish reaksiyasini umumiy
holda quyidagicha ifodalash mumkin.
Tarkibida qo’shbog’ bo’lgan yoki siklik tuzilishdagi ko’pchilik moddalar polimerlanish
reaksiyasiga kirisha oladi. Misol tariqasida bir qo’shbog’ bo’lgan olefmlar va ular hosilalarining
polimerlanishini aks ettirish mumkin:
Polimerlanish reaksiyasiga ikki va undan ko’p qo’shbog’li poli-enlar, asetilen va uning
vinil hosilalari ham kirishadi. Polimerlanish natijasida to’yinmagan bog’lar karaayib to’yingan
bog’larga aylanadi. Masalan, bir qo’shbog’li monomer polimerlanganda to’yingan polimer
modda hosil bo’ladi. Agar monomerda ikkita qo’shbog’ bo’lsa, bunda ham qo’shbog’lar soni
tobora kamayib boradi, Masalan, butadiyendan polibutadiyen hosil bo’lishini mumkin.
To’yinmagan uglevodorodlarni polimerlash orqali karbozanjirli polimerlar olinadi. Bular orasida
sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan-laridan polietilen, polipropilen, polibutilen, polivinilxlorid,
polivinilidenxlorid, polistirol, poliakrilatlar, polivinil-asetat, poliizobutilen, polibutadiyen,
polixloropren va ularning o’zaro hosil qilgan sopolimerlari ko’plab ishlab chiqariladi.
Polimerlanish jarayoni reaksiya tezligiga qarab zanjirsimon va bosqichli bo’ladi.
Bosqichli polimerlanish reaksiyasida monomer molekulalarining o’zaro birikishi sekin-asta
davom etadi. Bimday reaksiyani istalgan vaqtda to’xtatish va hosil bo’lgan dimer, trimer va
tetramer kabi birikmalarni sof holda ajratib olish mumkin. Bunda boshlang’ich monomer va
oraliq moddalarning o’zaro reaksiyaga kirishlsh qobiliyati deyarli teng bo’lib, yana yangi
birikish reak-siyasining borishi uchun talaygina aktivlanish energiyasi talab qilinadi. Monomer
molekulalarining o’zaro va oraliq moddalar bilan birikishi biror atomning tezda boshqa
molekulaga ko’chib o’tishi, ya'ni migrat-sion harakati natijasida sodir bo’ladi. Polimerlanishning
bu turiga izobutilenning sulfat kislota ta'sirida polimerlanishi misol bo’la oladi. Ammo, shuni
ham aytish kerakki, bu usul bilan olingan poli-merlarning o’rtacha molekulyar massasi kichik
bo’ladi. Demak, bosqichli yoki migratsion polimerlanish jarayoni sodir bo’lishi uchun monomer
tarkibida oson harakatlanuvchi vodorod atomlari bo’lishi lozim. Olefinlar va ularning hosilalari
orasida shunday talablarga javob beradigan monomerlar deyarli yo’q, shuning uchun ham
polimerla-nishning bu turi kam qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan
polimerlarning deyarli hammasi zanjirsimon polimerlanish reaksiyasi orqali olinadi. Bunday
reaksiya yordamida olingan polimer molekulalari juda ham uzun, ularning molekulyar massasi
bir necha ming va hatto millionlarga teng bo’ladi. Shunday uzun molekulalarning hosil bo’lishi
juda tez — sekundning milliondan bir ulushi qadar vaqt ichida sodir bo’ladi.
Har qanday zanjirsimon polimerlanish jarayoni uch elementar reaksiyadan:
Do'stlaringiz bilan baham: