15- mavzu: polimerlar kimyosi reja

Polimerlanish 
darajasi, 
polimerning molekulyar massasi 
(M) 
va monomerning molekulyar massasi 
(m) 
o’zaro 
quyidagi nisbatda bo’ladi: 
bundan 
M =mP, 
ya'ni polimerning molekulyar massasi 
(M) 
uning elementar zvenosming 
molekulyar massasi 
(m) 
bilan polimerlanish darajasi 
(P) 
ning ko’paytmasiga teng. 
Tarkibi va tuzilishi jihatidan bir xil, ammo molekulyar massasi (polimerlanish darajasi) 
har xil bo’lgan makromolekulali birikmalar polimergomologik qatorni tashkil qiladi. Amalda har 
qanday yuqori molekulyar birikma o’zining makromolekulalari uzunligi bo’yicha murakkab 
polimergomologik qatorlardan tashkil topgan bo’ladi. 
Polimerlanish va sopolimerlanish reaksiyalari. 
Payvand va blok sopolimerlar
Bir qancha molekulalarning o’zaro kovalent bog’ orqali birikib yuqori molekulyar 
modda hosil qilish reaksiyasi polimerlanish reaksiyasi deb ataladi.

---

Polimerlanish reaksiyasida polimerdan boshqa qo’shimcha modda hosil bo’lmaydi, ya'ni 
reaksiyada monomerning boshlang’ich tarkibi o’zgarmaydi. Polimerlanish reaksiyasini umumiy 
holda quyidagicha ifodalash mumkin. 
Tarkibida qo’shbog’ bo’lgan yoki siklik tuzilishdagi ko’pchilik moddalar polimerlanish 
reaksiyasiga kirisha oladi. Misol tariqasida bir qo’shbog’ bo’lgan olefmlar va ular hosilalarining 
polimerlanishini aks ettirish mumkin: 
Polimerlanish reaksiyasiga ikki va undan ko’p qo’shbog’li poli-enlar, asetilen va uning 
vinil hosilalari ham kirishadi. Polimerlanish natijasida to’yinmagan bog’lar karaayib to’yingan 
bog’larga aylanadi. Masalan, bir qo’shbog’li monomer polimerlanganda to’yingan polimer 
modda hosil bo’ladi. Agar monomerda ikkita qo’shbog’ bo’lsa, bunda ham qo’shbog’lar soni 
tobora kamayib boradi, Masalan, butadiyendan polibutadiyen hosil bo’lishini mumkin. 
To’yinmagan uglevodorodlarni polimerlash orqali karbozanjirli polimerlar olinadi. Bular orasida 
sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan-laridan polietilen, polipropilen, polibutilen, polivinilxlorid, 
polivinilidenxlorid, polistirol, poliakrilatlar, polivinil-asetat, poliizobutilen, polibutadiyen, 
polixloropren va ularning o’zaro hosil qilgan sopolimerlari ko’plab ishlab chiqariladi. 
Polimerlanish jarayoni reaksiya tezligiga qarab zanjirsimon va bosqichli bo’ladi. 
Bosqichli polimerlanish reaksiyasida monomer molekulalarining o’zaro birikishi sekin-asta 
davom etadi. Bimday reaksiyani istalgan vaqtda to’xtatish va hosil bo’lgan dimer, trimer va 
tetramer kabi birikmalarni sof holda ajratib olish mumkin. Bunda boshlang’ich monomer va 
oraliq moddalarning o’zaro reaksiyaga kirishlsh qobiliyati deyarli teng bo’lib, yana yangi 
birikish reak-siyasining borishi uchun talaygina aktivlanish energiyasi talab qilinadi. Monomer 
molekulalarining o’zaro va oraliq moddalar bilan birikishi biror atomning tezda boshqa 
molekulaga ko’chib o’tishi, ya'ni migrat-sion harakati natijasida sodir bo’ladi. Polimerlanishning 
bu turiga izobutilenning sulfat kislota ta'sirida polimerlanishi misol bo’la oladi. Ammo, shuni 
ham aytish kerakki, bu usul bilan olingan poli-merlarning o’rtacha molekulyar massasi kichik 
bo’ladi. Demak, bosqichli yoki migratsion polimerlanish jarayoni sodir bo’lishi uchun monomer 
tarkibida oson harakatlanuvchi vodorod atomlari bo’lishi lozim. Olefinlar va ularning hosilalari 
orasida shunday talablarga javob beradigan monomerlar deyarli yo’q, shuning uchun ham 
polimerla-nishning bu turi kam qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan 
polimerlarning deyarli hammasi zanjirsimon polimerlanish reaksiyasi orqali olinadi. Bunday 
reaksiya yordamida olingan polimer molekulalari juda ham uzun, ularning molekulyar massasi 
bir necha ming va hatto millionlarga teng bo’ladi. Shunday uzun molekulalarning hosil bo’lishi 
juda tez — sekundning milliondan bir ulushi qadar vaqt ichida sodir bo’ladi. 
Har qanday zanjirsimon polimerlanish jarayoni uch elementar reaksiyadan: