14-мавзу: менежментда бошқарув усуллари ва услублари режа

1-чизма. Бошқарув усуллари.
Масалан, режалаштириш функсиясини бажаришда мутахассислар:

• 
  прогноз (олдиндан айтиш);
  
• 
  экстраполясия;
  
• 
  регрессион таҳлил;
  
• 
  моделлаштириш;
  
• 
  ҳужум;
  
• 
  Делфа;
  
• 
  омилли таҳлил;
  
• 
  мақсадлар шажараси ва уни ечиш каби усулларни қўллайди.
  

Ташкил қилиш функсиясини бажаришда қўлланиладиган бошқарув усулларини ишлаб чиқаришдаги мавжуд муносабатларни ва ходимларнинг фаолият мотивларини ҳисобга олган ҳолда қуйидагича таснифлаш мумкин (5.1-чизма).
Бошқаришнинг назорат функсиясини бажаришда қўлланиладиган усуллар тезкор, бухгалтерия ҳисоби ва статистика ҳолатига бо ғлиқ ва шуларга асосланади. Мотивасия усуллари ходимларни меҳнатга ундайдиган барча усулларни, яъни:

• 
  иш ҳақи;
  
• 
  ра ғбатлантириш тизими;
  
• 
  фойда тақсимотида қатнашиш;
  
• 
  маънавий ра ғбатлар;
  
• 
  юқори лавозимларга тайинлаш;
  
• 
  малакани ошириш кабиларни ўз ичига олади.
  

Бошқарув қарорларини қабул қилиш қуйидаги услубларга асосланган ҳолда амалга оширилади:

• 
  муаммони қўйиш;
  
• 
  муаммони ҳал қилиш;
  
• 
  қарорни танлаш;
  
• 
  қабул қилинган қарорларнинг бажарилишини таъминлаш.
  

Муаммони қўйиш босқичида қўлланиладиган услублар муаммони батафсил ёритишга, муаммога таъсир қилувчи ички ва ташқи омилларни аниқлашга, вазиятни баҳолашга ва шу асосда муаммоли вазиятни ифодалашга имкон яратади. Бу усуллартаркибига:

• 
  маълумотларни йи ғиш, сақлаш, уларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш усуллари;
  
• 
  муҳим воқйеаларни қайд қилиш усуллари;
  
• 
  қиёслаш усуллари;
  
• 
  декомпозисия ва моделлаштириш усулларига муҳим ўрин
  берилади.
  

Муаммони ҳал қилиш, яъни ечим вариантларини ишлаб чиқиш босқичида ҳам маълумотларни йи ғишда қўлланиладиган усуллардан фойдаланилади. Аммо бу усулларни қўллашга "Нима содир бўлди" ва "Қайси сабаблар таъсири остида бўлди" деган муаммони ҳал қилишига эмас, балки "Муаммони қай тарзда ҳал қилиш, қандай бошқарув усулини қўллаш лозим" деган саволга жавоб топиш нуқтаи назардан ёндошилади.
Қарорни танлаш босқичида, энг аввало танлаш меъёр (критерия) ларини шакллантиришга эътибор берилади. Бу ерда сўз кўпинча максимумлаштирадиган ёки минимумлаштирадиган мақсадли функсия тў ғрисида боради. Одатда бундай танловни оптимумлаштариш деб аталади. Оптимумлаштириш критерияларига қуйидагилар мисол бўла олади:

• 
  фойдани, даромадни, меҳнат унумдорлигини, самарадорликни максимумлаштириш;
  
• 
  харажатни, қўнимсизликни, унумсиз иш вақтлари ва ҳоказоларни минимумлаштириш;
  

Қабул қилинган қарорларнинг бажарилишини таъминлаш бўйича тадбирлар қарор қабул қилиниб, тасдиқлангандан сўнг тузилади. Бу босқичда қарорлар шажараси тузилиб, унда мақсадга эришишнинг барча йўналиш ва йўллари икир-чикиригача аниқлаб чиқилади.