14 Mavzu. Ko‘priklar arxitekturasi Reja: Kо’priklar konstruksiyasi va ularning zamonaviy turlari

Sinflarga ajralishdan avvalgi jamiyat davri ko‘priklari. Bu davr quruvchilari me’morchilik va texnik g‘oyalarni endigina o‘zlashtira boshlagan bo‘lib, o‘sha vaqtdan qolgan inshoot qoldiqlari ham shundan dalolat beradi. Shunday bo‘lsa ham, bu inshootlar, bir muncha primitiv konstruksiyaga ega bo‘lganligiga qaramay, ko‘plab zamonaviy tizimlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan deb aytish mumkin.
Misol uchun, Yava orolidagi qadimgi ko‘prik shaklida San-Fransiskodagi Oltin Darvoza orqali qurilgan zamonaviy ko‘prik loyihasi bilan anchagina umumiy jihatlarini ko‘rish mumkin. Yangi ko‘prikda tarixiy inshoot konstruksiyasining asosiy elementlari saqlab qolingan bo‘lib, faqat u ancha yuqori darajada, zamonaviy texnika yutuqlarini hisobga olgan holda, o‘zga ko‘lamda va boshqa yangi turdagi materiallardan ishlangan. Suv oqimini o‘zi orqali o‘tkazadigan qoziqdevor kabi qiyalab qoqilgan tayoqlar ko‘rinishidagi ko‘prik loyihasi ham davri uchun g‘aroyib, o‘ziga xos g‘oya bo‘lgan. Bu uslub ham ancha keyingi davrlarning yog‘och to‘sinli ko‘priklarida ham qo‘llangan.
Konsolli ko‘priklarga ryajli (tosh to‘kilmali) tayanch ichidan chiqarilgan kalta tirgak (korotish) asos bo‘lib, u ko‘prik oralig‘ini uzaytirish imkonini yaratdi. Bora-bora ibtidoiy davrning konsolli ko‘prik oraliqlari, Kavkaz va boshqa yerlarda saqlanib qolgan ko‘priklardan ma’lum bo‘lishicha, anchagina kattalashdi. Ularni qurishda daryoning har ikkala qirg‘og‘ida ko‘tarma ichiga 1/3 qismi suv ustida muallaq holda bo‘lgan to‘sinlar joylashgan. Ular ustiga ikkinchi, uchinchi va undan keyingi qator to‘sinlar joylashtirilib, bu bitta to‘sin bilan yopiladigan oraliq qolguniga qadar davom etgan. Butanda me’morchilik asari bo‘lgan chiroyli, usti tom bilan yopilgan tosh poydevor, asos ichiga o‘rnatilgan bruslardan yasalgan konsolli ko‘priklar hozirgacha saqlanib qolgan.
Tabiatning o‘zi tiklagan, masalan, hozirda ham shundaylardan biri Utaxada saqlanib qolgan to‘sinli ko‘priklar ibtidoiy paytning granit xarsanglardan yasalgan, dolmenlar tipidagi ko‘priklari uchun namuna bo‘lgan desak xato qilmaymiz.

“Tabiiy” arkali ko‘priklar ham shu vazifani bajargan bo‘lsa, ajab emas. Jamiyat sinflarga bo‘linishidan avvalgi yutuqlari, dastavval sharq mamlakatlarida, sinflar jamiyatida me’morchilikning rivojlanishi uchun dastlabki bosqich bo‘lib xizmat qilgan.