13-Mavzu: Deviatsiya konsepsiyalari. Deviatsiya va uning turlari

Deviant xulq-atvorga ega bolalarning ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiyasi
Ijtimoiy pedagogning dezadaptatsiya bo’lgan o’smirlar bilan ishlashining 
boshqa bir texnologiyasi ularning reabilitatsiyasi hisoblanadi. Reabilitatsiya keng 
turdagi vazifalar, elementar ko’nikmalardan tortib insonning jamiyatda to’liq 
integratsiyalashuvigacha bo’lgan masalalarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlar 
tizimi sifatida qaralishi mumkin.
Reabilitatsiya ob’ektlari quyidagilar:
1. Ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar.
Tavakkal guruhidagi bolalarning eng tarqalgan toifasi bo’lib, ularning qiyin 
tarbiyalanishi ruhiy pedagogik sabablar bilan izohlanadi. Qarovsizlikning asosiy 
belgilari deb yetakchilik faoliyatidagi kamchiliklar, xulq-atvorda chetga og’ish, 
ijtimoiy adaptatsiya qiyinchiliklarini aytsak bo’ladi. Bu bolalar va o’smirlar 
faoliyatning to’la qonli sub’ekti bo’lmaganliklar uchun ularga asosiy yordamni 
pedagog, psixolog va ota-onalar ko’rsatishlari mumkin.
2. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar, yyetim bolalar, xulq-atvorida chetga og’ish 
bo’lgan o’smirlar.
Bu toifaga avvlambor ijtimoiy adaptatsiyada, ijtimoiy rollarni egallashda yordam 
ko’rsatish lozim.
Reabilitatsiyaning asosiy sub’ekti ijtimoiy pedagog bo’lib, u yuqorida sanab o’tilga 
funksiyalarni bajara olishi, o’smirlar va bolalarga psixologik yordam ko’rsata 
olishi lozim.
3. Psixosomatik va nerv-psixologik sog’ligi buzilgan va funksional og’ishlarga ega 
bolalar.

---

a) surunkali somatik kasalliklar,
b) funksional buzilishlar,
v) asab-ruhiy hastaliklar,
g) aqliy qoloqlik,
d) nogironlik.
Bu toifa bolalar avvalambor tibbiy va ruhiy reabilitatsiyaga ehtiyoj sezadilar. 
Uning sub’ektlari shifokorlar va psixologlar bo’lib, ular shuningdek pedagog va 
ijtimoiy ishchilar bilan hamkorlikda kompleks reabilitatsiyani ham o’tkazishlari 
mumkin.
Reabilitatsion yordam xarakteri:
-kechikkan yordamdan profilaktik yordamga o’tish,
-jazolovchi yordamdan ayovchi yordamga o’tish,
-tasodifiy yordamdan kafolatlangan va kompleks yordamga o’tish,
-anonim yordamdan shaxsiy yordamga o’tish.
Adaptatsiyadan farqli o’laroq reabilitatsiya tiklanish, faollashtirish sifatida 
tushuniladi. Reabilitatsiya jarayonida o’rnini to’ldiruvchi mexanizm mavjud 
nuqsonni yengib o’tish uchun qo’llanadi, adaptatsiya jarayonida esa u mavjud 
nuqsonga ko’nikish maqsadida qo’llanadi.
Demak, reabilitatsiya bu bolani jamiyatdagi faol hayotga va ijtimoiy foydali 
mehnatga qaytarish maqsadidagi chora-tadbirlar tizimidir.
Reabilitatsiyaning bir qancha turlari mavjud: tibbiy, psixologik, pedagogik, 
ijtimoiy-iqtisodiy, kasbiy, maishiy.
Tibbiy reabilitatsiya bola organizmining u yoki bu yo’qotilgan funksiyasini 
o’rnini to’ldirish yoki to’liq va qisman tiklashga qaratilgan bo’ladi.
Ruhiy reabilitatsiya o’smirning ruhiy sohasiga qaratilgan bo’lib, uning 
maqsadi deviant xulq-atvorli bola ongida uning hech kimga kerakmasligi haqidagi 
tasavvurni yengib o’tishdir.
Kasbiy reabilitatsiya o’smirni biror-bir kasbga o’rgatish, u uchun 
yengillashtirilgan sharoitli va qisqartirilgan ish kuniga ega ish joylarini qidirishdan 
iborat.
Maishiy reabilitatsiya o’smir uchun normal yashash sharoitlarini yaratishga 
qaratiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy reabilitatsiya deganda esa o’smir huquq va manfaatlarini 
himoya qilish, unga tegishli bo’lgan moddiy mulklar, to’lovlar bilan ta’minlashga 
qaratilgan chora-tadbirlar tushuniladi.
Ijtimoiy-pedagogik 
reabilitatsiya-bola 
hayotiy 
faoliyatida 
muhim 
ahamiyatga ega shaxsiy hislatlarni, uning jamiyat integratsiyasiga yordamyordam 
beruvchi faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirish, ijobiy rollarni, jamiyatda yurish-

---

turish qoidalarini o’zlashtirishi, kerakli ma’lumot olishga qaratilgan tarbiyaviy 
xarakterdagi chora-tadbirlardir.
I 
jtimoiy-pedagogik reabilitatsiya muassasalarining asosiy va vazifalariga 
quyidagilar kiradi:
-bolalar va o’smirlarni nazoratsizliklarini oldini olish,
-voyaga 
yetmaganlarning 
ijtimoiy 
dezadaptatsiyasilarining 
sabablari 
va 
manbalarini aniqlash,
-kasbiy, o’quv, ijtimoiy-madaniy, sog’lomlashtirish va boshqa komponentlardan 
tashkil topgan bolalar va reabilitatsiyasining individual dasturlarini amalga 
oshishini ta’minlash,
-uy sharoitlarida reabilitatsion chora-tadbirlarni uzluksizligini ta’minlash uchun 
dezadaptatsiya bo’lgan bolalar oilalari bilan hamkorlik qilish va tavsiyalar 
tayyorlash,
-nazoratsiz bolalar va o’smirlarning (18 yoshgacha) normal maishiy sharoitlarda 
vaqtinchalik yashashini ta’minlash (shu jumladan, ularga bepul ovqat tarqatish, 
tibbiy xizmatlar, ijtimoiy yordam ko’rsatish va b.),
-oilada inqirozli vaziyatni bartaraf etish va bolaning o’z oilasiga qaytib kelishi 
uchun ruhiy, psixokorreksion va boshqa yordam ko’rsatish,
-voyaga yetmaganlarning keyingi taqdirini hal qilishda ishtirok etish,
-boshqa muassasalar bilan hamkorlikda bolalarning keyingi tarbiyasining yanada 
optimal shakllarini ishlab chiqish va amalga oshirish. 
Bu vazifalar ko’lami muassasalar faoliyatini kadrlar bilan ta’minlanishi va 
muayyan sharoitlarga bog’liq ravishda o’zgarib turishi mumkin.
Muassasalar quyidagi voyaga yetmagan shaxslarga xizmat ko’rsatiladi:
-ijtimoiy reabilitatsiya, shoshilinch ijtimoiy psixokorreksion va tibbiy-psixologik 
yordamga muhtojlarga,
-ota-onalari, 
tengdoshlari, 
pedagoglar 
va 
boshqalar 
bilan 
muloqotda 
qiyinchiliklarga duchor bo’layotganlarga,
-turli sabablarga ko’ra deprivatsiyaga mayli borlarga,
-noxush oilalarda istiqomat qiluvchilarga,
-yetim bolalar va ota-onasi qaramog’isiz qolgan bolalar uchun (muassasada 
yashashga rozi bo’lmaganlarga).
Deviant xulq-atvorli o’smirlarning ijtimoiy pedagogik reabilitatsiyasi 
reabilitatsion markaz deb nomlanuvchi ixtisoslashgan muassasalarda amalga 
oshiriladi. Bu muassasalarning vazifalari:
-nazoratsizlik, daydilik profilaktikasi,
-ota-onasi aybi bilan yoki ekstrimal vaziyat tufayli qiyin hayotiy holatga tushib 
qolgan bolalarga tibbiy-psixologik yordam,

---

-ijobiy ijtimoiy xulq-atvor, atrofdagilar bilan muomula qilish ko’nikmalarini 
shakllantirish,
-ota-onasi qaramog’isiz qolgan bolalarga nisbatan vasiylik funksiyalarini bajarish,
-shaxsning inqirozli ruhiy holatlarini bartaraf etishga yordam beruvchi ruhiy va 
pedagogik qo’llab-quvvatlanish,
-oilaga qaytib kelishga ruxsat,
-normal rivojlanish, ta’lim olish imkoniyati bilan ta’minlash,
-ishga jolashtirilishiga g’amxo’rlik qilishdan iborat.
Bu muassasalarda ijtimoiy pedagogik reabilitatsiya uch asosiy bosqichdan 
iborat: tashxis qilish reabilitatsion dasturni yaratish va amalga oshirish, bolaning 
reabilitatsiyadan keyingi himoyasi.
Tashxis qilish voyaga yetmagan shaxsga emotsional sohasi rivojlanishi, 
shaxsiy xislatlar, ijtimoiy rollar, kasbiy qiziqishlarning shakllanganlik darajasini 
aniqlashga qaratilgan ijtimoiy pedagogik tadqiqotlar o’tkazishni ko’zda tutadi.
Reabilitatsion dastur har bir bola uchun individual tuzilib, faoliyatning asosiy 
elementlari-maqsadi, vazifasi, shakllari, vositalari, bosqichlarini o’zida mujassam 
etadi. Reabilitatsiya dasturining asosiy maqsadi shaxsning axloqiy qadriyatlarini 
shakllantirish va to’g’rilash, bolalarga muomala ko’nikmalarini shakllantirishga 
yordam ko’rsatish.
Reabilitatsiyadan keyingi himoya bolalarga reabilitatsiya markazidan 
chiqqanidan so’ng oila, do’stlar, maktab jamoasi bilan uyg’un munosabatlarni 
tiklashga yordam beradi.
Qiyin 
tarbiyalanadigan 
bolalarni 
reabilitatsiya 
jarayonida 
tarbiya 
muassasalari katta ahamiyatga ega.
Ta’lim muassasining reabilitatsion xizmati umumiy yondashuv asosida 
funksional majburiyatlar va kasbiy vakolatlar doirasiga o’zaro munosabatga 
kirishuvchi va bola hamda uning munosabatlarini uyg’unlashtirishga qaratilgan 
o’zaro bog’liq chora-tadbirlar tizimini amalga oshiruvchi mutaxassislar guruhi va 
pedagogik jamoadir. Maktab reabilitatsiyasi (tibbiy-psixologik-pedagogik) 
reabilitatsiya xizmati modeli muassasa spetsifikasini ham inobatga oladi.
Bu reabilitatsiya xizmatining asosiy vazifalari quyidagilar:
-bolalar va o’smirlar rivojlanishidagi o’zgarishlar sabablarini aniqlash;
-ularni bartaraf etish vositalarini qidirish;
-ta’lim-tarbiya, yashash sharoitlarini optimallashtirish;
-normal shaxs rivojlanishiga yordam beruvchi pedagogik jarayonni tashkil qilish;
-tavakkal guruhi bolalari va o’smirlarini o’z vaqtida aniqlash;
-o’smirlarning ruhiy inqirozini yengib o’tish;
-maxsus reabilitatsion dasturlarni amalga oshirish orqali muhtojlarga har 
tomonlama yordam ko’rsatish.

---

Reabilitatsiyaning asosiy tamoyillari:
-mintaqaviy xususiyatlarni, mintaqadagi ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatni 
inobatga olish;
-sheriklik;
reabilitatsion chora-tadbirlarning keng qamrovliligi;
-ketma-ketlik;
-individual, insoniy yondashuv.
Mintaqaviy ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy vaziyatni bilish tamoyili bolalar 
kontingentlari, muassasalar strukturasini bilishni taqozo etadi.
SHeriklik tamoyili ( ijtimoiy pedagog, shifokor, psixolog-bola) barcha psixologik-
pedagogik va reabilitatsion chora-tadbirlarni bola shaxsi orqali amalga 
oshirilishidan iborat.
Keng qamrovlilik tamoyili reabilitatsion dasturni amalga oshirishdagi turli 
chora-tadbirlar komelksini ko’zda tutadi. Reabilitatsiyaning quyidagi bosqichlari 
mavjud: oilaviy, ijtimoiy va ta’lim va b.
Ketma-ketlik tamoyili bir reabilitatsion chora-tadbirdan boshqasiga asta-sekin 
o’tishni ko’zda tutadi.
Individual-insoniy yondashuv bola rivojlanishining nafaqat aktual balkishunga 
yaqin hududlarini ham inobatga olish lozimligini ko’zda tutadi.
Ta’lim muassasasining reabilitatsion tizimi asosan psixologik-pedagogik 
xarakterga ega, ya’ni uning mazmuni va shakllari asosiy maktab xodimlarining 
zimmasida bo’ladi. Avvalambor u bolalarni o’z maqomlarida (muomalaning 
to’laqonli a’zosi sifatida) va muomala layoqatiga ega (etakchi o’quv faoliyatinig 
sub’ekti) sifatida tiklanishlariga qaratilgan. U bolalar, o’smirlar va ularning 
ijtimoiy atrof-muhiti bilan ish olib borishiga bog’liq. Pedagoglar shug’ullanuvchi 
nuqsonlar va me’yordan chetga og’ishlar sabablari asoson psixologik-pedagogik 
xarakterga ega bo’lib, kerakli vositalar yordamida to’g’ri yo’lga solinadilar.
Ta’lim muassasalarida ijtimoiy pedagogik reabilitatsiya qarovsiz bolalar va 
o’smirlarga nisbatan oilaviy va maktab repressiyalarini oldini olishga, nizoli 
vaziyatlarni hal qilishga shuningdek esa ularni o’quv faoliyatining sub’kti sifatida 
tiklashga qaratiladi.
Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar
Deviant xulq-atvorga ega o’smirlar bilan ishlashning reabilitatsiya dasturlarini 
tuzishda quyidagilar inobatga olinadi:
1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy hislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog 
deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. U uchun muvaffaqiyat vaziyatini 
yaratish orqali uning xulq-atvorida ijobiy hislatlarni topish kerak va ijtimoiy 
pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim.

---

2. 
Hayotiy 
intilishlarni 
shakllantirish. 
Odatda 
maktabdagi 
surunkali 
muvaffaqiyatsizliklardan so’ng o’smirlar umidsizlikka tushishadi, o’z kuchlariga 
ishonch yo’qoladi. Bunday o’smir uchun keyingi kasbiy o’z-o’zini anglab olish 
muhim bo’lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi 
faoliyati uning kelajakdagi kasbiy o’z-o’zini anglab olish muhimi bo’lib bu holatda 
ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi 
kasbini aniqlashga qaratiladi.
3. Uning keyingi kasbiy taqdiri bilan bog’liq faoliyatdan tashqari deviant xulq-
atvorli bolani u uchun ahamiyatli bo’lgan ijtimoiy faoliyatga jalb qilish ham 
lozimdir. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda bu holatda nafaqat u yoki 
bu faoliyat turiga nisbatan o’zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham 
munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Amaliyotning guvohlik berishicha 
qiyin tarbiyalanadigan bolalarda boshqa o’quvchilarga qaraganda bo’sh vaqti 4 
marta ziyoddir.
4. O’smir bilan o’zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptatsiya 
bo’lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo’qligi sababli har qanday tarbiyaviy ta’sir 
voyaga yetmagan bola tomonidan qattiq qarshilikka duch keladi. Bunday bolalar 
bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab qilinadi.
Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mutaxassis quyidagi 
vazifalarni bajaradi:
-dezadaptatsiya boshlangunga qadar o’smirda bo’lgan ijobiy hislatlarni tiklash,
-o’smirda u yoki ijtimoiy foydali faoliyatga kirishish orqali salbiy hislatlarini 
to’g’rilash, intilishni shakllantirish, o’smirning o’z-o’zini belgilab olishdagi 
ehtiyojini faollashtirish,
-o’smir faoliyatining ijobiy motivatsiyasini faollashtirish.