12-mavzu: Ekskursiya rahbari – gidga qo‘yilgan talablar

Qabr oldida. Masjid ichkarisining g‘arbiy tomonida bir marmar qabrtosh bor. Bu oq marmardan ishlangan qabrtosh sandiq shaklida bo‘lib, uzunligi xorazmliklar urf-odatiga xos bo‘lmagan holda shimoldan janubga qilingan. Bu degani Xorazmda qabrlar sharqdan g‘arbga qilib, yer ustiga quriladi va mozor ichida jasadning boshi g‘arbga, yuzi janubga qaratib qo‘yiladi. Yer ostiga dafn qilinmasligining sababi voha Turon past tekisligida joylashgani uchun yer osti suvi yaqinligidir. Bu yerda ikki metr qazilsa handak, quduq hosil bo‘lib suv paydo bo‘ladi. Qariyalar farzandlarini tarbiyalaganda boshini qibla-janub tomonga qo‘yib uxlashni o‘rgatishadi. Chunki, odam shu holatda uxlasa, yaxshi dam olar ekan. Ya’ni, kishi boshini shimol tomonga qo‘yib uxlasa, yer aylanishi ta’siri ostida uning yuragi yarim quvvat bilan ishlab, dam olar ekan. Agar kishi janubga bosh qo‘ysa, unda yer magnit maydoniga moslashib, tanasi va yuragi dam olar ekan. Qadimgilar bu amalni xalqqa juda oddiy qilib, o‘lik boshini g‘arbga qo‘yishi bilan uning kuni (quyoshi) tugaydi, faqat o‘lik shunday yotadi, deb tushuntirishgan.
Jome’ masjid bir necha marta qayta tiklanganligi sababli, masjid tomonga kengaytirilgan vaqtda Abbosquli qabri masjid ichkarisida qolgan. Eronlik Abbosqulining bu qabri omonat bo‘lib, vaqti kelganda o‘z yurtiga olib ketish uchun mo‘ljallangan edi. Shuning uchun qabr teskari ya’ni, shimol-janub yo‘nalishida qurilgan.
Masjid eshigidan kirilgach, ikkinchi qatorda turgan bir ustunning daraxti to‘g‘risida bahs mavjud. Uning naqshlari Hindiston uslubiga o‘xshaganligi uchun Pahlavon Mahmudga hind podshohidan sovg‘a qilingan va g‘o‘zapoya daraxtidan ishlangan deb hisoblanadi. Haqiqatan ham undagi naqshlar boshqa hech bir ustun yoki eshiklarda uchramaydi. Ayniqsa, naqshlar ichiga yashirilgan o‘tirgan holatdagi Budda va tikka turgan Braxmaning tasviri bu farazlarni go‘yo isbotlaydi.
Rivoyat qilishlaricha, Hindistondan keltirilgan yana bir ustunga Xo‘jayi Xizrning qo‘li tekkan, shu sababli masjid ustunlari jamiysi har sanaganda har xil chiqadi, ya’ni yanglish sanaladi. Bir necha marta sanash kerak bo‘ladi, oxirigacha kelib yanglishib ketiladi. Masjid haqidagi yozilgan kitoblarda 212, 211, 200 ta ustun sonlari ko‘rsatiladi.
(Ekskursantlarga tomosha qilish va rasmga tushishlari uchun 2 daqiqa vaqt beriladi. Savollarga javob beriladi).



10.12-rasm. Jom’e masjididagi mashhur ustunlar.


10.12-rasm. Jom’e masjidini ko’rsatish tartibi.