12-боб. ҚУрилиш майдонида геодезик ишларни ташкилэтиш ва инженер-геодезик қидирув ишлари

12.6-§. Трассада қайрилмаларнинг асосий элементларини ҳисоблашва белгилаш

Трассанинг бурилиш бурчагида қайрилманинг асосий элемент­ларини аниқлашга тўғри келади. Қайрилма радиуси ҳар бир иншоот учун стандартдир ва у техникавий шароитга кўра танлаб олинади.

Трассада АВ йўналиши ВС йўналишига ўзгарганда бўлажак иншоот ўқи бу иккала йўналишга нисбатан сурилган ҳолда бўлади, яъни АВС ёйини ташкил қилади. Бунда марказий бурчак АОС трас­са қайрилиш бурчаги  га тенг. ОВ кесмаси шу бурчакни биссект­рисасидир. Шундай қилиб В' нуқта ёйни ўртаси ҳисобла­нади[6,9,11,13].
А, В' С нуқталар қайрилманинг асосий нуқталари ҳисобланиб, уларни ўз навбати билан ҚБ, ҚУ, ҚО дейилади.
Жойда бу нуқталарни белгилаш учун қайрилиш бурчаги ва R дан ташқари қуйидаги қайрилмани тўрт асосий элементларини аниқлаш керак.

1.Ёйга уринма бўлган АВ+ВС=Т ва тангенс деб номланган кесма узунлиги

(12.1)
2. АВ'С ёй узунлиги – Қ қайрилмани
(12.2)
3. Ёй ўртаси В' дан трасса қайрилиш бурчаги В гача бўлган масофа
Б – биссектриса.
(12.3)
Бундан

4. Домер – Д (ёки ўлчанма Ў)

Д = 2Т– К (12.4)


Т, Қ , Б ва Д қийматлари алоҳида таблицада берилган.
Топилган элементларни трассада пикетлаш керак бўлади, яъни қайрилма боши КБ (НК) ва охирги ҚО (КК) ни белгилаш керак. Бунинг учун бурчак учи (БУ ёки ВУ) белгиланади, сўнгра
ҚБ= БУ – Т(12.5)
ҚО = ҚБ + К (12.6)

Контроль учун қайрилма охирини пикетаж номи қуйидаги формулалардан бирида текширилади

ҚО = ҚБ+ 2Т – Д (12.7)
ҚО = БУ + Т – Д (12.8)

12.2-шакл. Трасса асосий элементлари кўриниши.


Трассани нивелирлаш. Трассанинг жойда маҳкамланган нуқта­ларини (пикетлар, плюсли ва кўндаланг кесим) баландлигини аниқлаш учун трасса бўйлаб нивелирлаш йўли ўтказилади. Ниве­лирлаш йўли Давлат геодезик нивелир тармоғига боғланиши керак. Нивелирлаш йўлининг ҳар бир станциясида 2 та пикет нуқталар боғловчи, қолган нуқталар эса оралиқ ҳисобланади.
Трасса нуқталари баландликлари техник нивелирлаш орқали аниқланади. Ўлчаш натижалари дала журналига ёзиб борилади.
Кўндаланг кесимда жойлашган нуқталар бошқа нуқталар билан бир вақтда ушбу станциядан туриб нивелирланади. Оралиқ нуқта­лардан олинган саноқлар фақат рейканинг қора томонидан олинади.
Агарда икки пикет орасидаги нисбий баландлик рейка узунлигидан катта бўлса, битта нуқтадан туриб нивелирлаш имкони бўлмайди, бундай ҳолларда қўшимча Х (икс) нуқта олинади. Агарда трасса характерли нуқта мавжуд бўлса, у ҳолда ундан боғловчи сифатида фойдаланилади ва унинг ҳолати пикетлаш дафтарчасига белгиланади.
Нивелирлашни текшириш усуллари. Станцияда бажарилган ўлчаш ишларини текшириш учун икки томонлама рейка билан ишлаганда рейканинг қора ва қизил томонларидан олинган саноқлар ва нисбий баландликлар фарқи ҳисобланади. Бунда йўл қўйиладиган хатолик қиймати биринчи ҳолатда 7ммдан, иккинчи ҳолат учун 10 мм дан ошмаслиги керак.
Осма трассаларни нивелирлашда тўғри ва тескари йўналиш ўрнига иккита нивелирдан фойдаланилади. Нисбий баландликлар фарқи (2 та нивелир бўйича) 10 ммдан ошмаслиги керак.
Бир томонлама рейка ишлатилганда станциядаги нивелирлашни текшириш учун 2 та асбоб горизонти ҳолатида рейкалардан олинган саноқлар фарқи хизмат қилади:


a₁– a₁₁=b₁– b₁₁ (12.9)

бунда: (a₁– a₁₁) –(b₁– b₁₁ ) 7 мм бўлиши талаб этилади. Кейин рейкадан ўртача саноқлар a_ўрт ва b_ўрт ҳисобланади ва улар орқали нисбий баландлик h ҳисобланади.

Бетма– бет текшириш қуйидагича бажарилади:

1/2 (Σa – Σb) = Σa_ўрт – Σb_ўрт = Σh. (12.10)

Нивелирлаш натижаларига қайта ишлов бериш. Бу жараён дала журналини текширишдан бошланади. Бурчак ва томонлар ўлчаш натижаларига асосланиб трассанинг бурилиш учлари координата­лари ҳисобланади. Кейин трассанинг барча нуқталарининг коор­дина­талари аниқланади. Бунинг учун нивелирлаш йўли бўйича нисбий баландликлар йиғиндиси ҳисобланади ва охирги реперлар (маркалар) отметкаларидан фойдаланиб нивелир йўлининг баландлик боғланмаслиги ҳисобланади.
(12.11)

бунда,H₀ ,H_b– бошланғич ва охирги реперларнинг отметкалари.

Кейин ушбу боғланмасликнинг йўл қўярли қиймати ҳисобланади, агарда ҳисобланган боғланмаслик қиймати йўл қўярли қийматдан ошиб кетмаса f_h, боғланмаслик қиймати тескари ишора билан барча нисбий баландликларга тенг равишда тақсимланади.
Боғловчи нуқталар отметкалари бошланғич нуқтанинг берилган Н_в отметкасидан фойдаланиб ҳисобланади. Ҳисоблаш натижасида охирги нуқтанинг берилган Н₀ отметкаси келиб чиқиши керак.
Оралиқ нуқталар отметкалари асбоб горизонти орқали ҳисобланади.
НивелирланганбарчастанциялардагинуқталарнингнисбийбаландликларийиғиндисиохиргиВнуқтанингбошланғичАнуқтаганисбатаннисбийбаландлигибўлади:


h_AB = Sa - Sb(12.12)

Боғловчинуқталарнингабсолютбаландликлариқуйидагигатенгбўлади.

H₁ = H_A + h₁
H₂ = H₁ + h₂
H_B = H_n + h_n

Агар 1,2, 3 ва 4 нуқталарнинг абсолют баландлигини аниқлаш талаб қилинмаса охирги В нуқтанинг абсолют баландлиги қуйидагича ҳисобланади:

H_B = H_A + Sh_AB (12.13)
Асбоб горизонти
H_i = H₃ + a₄ (12.14)
Оралиқ нуқталар абсолют баландликлари


H_c= H_i- C₁ , (12.15)


H_D= H_i- C₂. (12.16)

Бир-биридан узоқ жойлашган нуқталар оралиғида бир нуқтадан иккинчисига абсолют баландликни узатиш мақсадида бажарилган мураккаб нивелирлаш иши бўйлама нивелирлаш дейилади. Бўйлама нивелирлашда абсолют баландликнинг бошланғич нуқтадан охирги нуқтага узатилишида боғловчи нуқталар иштирок этмаса, бунга оддий бўйлама нивелирлаш дейилади.

Нивелирланаётган чизиқнинг профилини тузиш учун бу чизиқдаги барча характерли нуқталарнинг абсолют баландлик­ларининг аниқлаш мақсадида амалга оширилган бўйлама нивелир­лаш трассани нивелирлаш деб аталади. Трассани нивелирлашда барча боғловчи нуқталар ҳамда трассадаги оралиқ нуқталар ўрни қозиқ қоқиб белгиланади.
Баъзи бир қидирув ва текширув ишларида нивелирланиши керак бўлган чизиқ атрофидаги нуқталарнинг абсолют баландликларини аниқлашга тўғри келади. Бундай пайтда трасса керакли жойларига қозиқлар қоқиб перпендикуляр чизиқлар билан белгиланиб нивелирланади. Бунга кўндаланг нивелирлаш дейилади.
Инженерлик иншоотлари лойиҳасини тузиш ҳамда лойиҳани жойга кўчириш ва иншоотларни қуриш мақсадида бажариладиган нивелирлаш инженер-техник нивелирлаш дейилади.