12- mavzu. Yopiq urug‘li o‘simliklar bo‘limining umumiy tasnifi. Ikki urug‘pallali o‘simliklar sinfi: magnoliyanamolar, lavrnamolar va nilufarnamolar qabilasi. Reja

12- mavzu. Yopiq urug‘li o‘simliklar bo‘limining umumiy tasnifi. Ikki urug‘pallali o‘simliklar sinfi: magnoliyanamolar, lavrnamolar va nilufarnamolar qabilasi.
Reja:
1. Magnoliyatoifa o‘simliklarning kelib chiqishi
2. Magnoliyanamolar qabilasi.
3. Lavrnamolar qabilasi. Umumiy tavsifi o‘ziga xos xususiyatlari, bioekologiyasi.
4. Nilufarnamolar qabilasi. Nilufardoshlar oilasi. Umumiy tavsifi o‘ziga xos xususiyatlari va vakillari hamda bioekologiyasi.


Tayancha atamalar: Bo‘limning umumiy tavsifi. Unga kiruvchi turkum va oilalar. Ularning tarqalishi va biosferadagi o‘rni. Gullarining xarakterli belgilari. Gulning kelib chikishidagi nazariyalar. Gulning qismlari hakidagi hozirgi zamon tushunchalari. Gullarining morfologik jihatdan xilma—xilligi. qo‘sh uruglanish. Urut va mevalarning hosil bulishi.
Gulli usimliklar sistematikasining tarixi. Bir va ikki urugpallalilar sinfi. Ularning farq qiluvchi va uxshashlik belgilari. Magnoliyanamolar qabilasi. Umumiy tavsifi va evolyusiyasining asosiy yunalishlari. Magnoliyadoshlar oilalari.Lavrnamolar qabilasi. Umumiy tavsifi o‘ziga xos xususiyatlari, bioekologiyasi. Nilufarnamolar qabilasi. Nilufardoshlar oilasi. Umumiy tavsifi o‘ziga xos xususiyatlari va vakillari hamda bioekologiyasi.
1. Magnoliyatoifa o‘simliklarning kelib chiqishi.
Gulli o‘simliklarning kelib chiqishi haqida hozirgacha yagona bir fikr yo‘q. Shu bois, gulli o‘simliklar qachon va qaerda paydo bo‘lgan va eng qadimiy gulli o‘simlikning dastlabki vakillari qadimiy gulli o‘simliklar degan savollar paydo bo‘ladi. Ilmiy manbalarda ta’kidlanishicha gulli o‘simliklar bo‘r davrida paydo bo‘lgan. Bu fikrni tasdiqlovchi bir qator dalillar mavjud. Demak, gulli o‘simliklar taxminan bundan 120 mln yil oldin paydo bo‘lgan. Ayrim olimlar gulli o‘simliklar mezazoy erasining perm davrida paydo bo‘lgan deb hisoblaydilar.
Gulli o‘simliklarning kelib chiqishida ikki xil fikr mavjud.
1.Monofiklitik yo‘l bilan gulli o‘simliklar bitta qadimgi ajdoddan kelib chiqqan deyiladi. (Akad. A.L.Taxtadyan).
2.Polifilitik yo‘l bilan esa gulli o‘simliklar bitta o‘simlikdan emas balki, bir nechta qadimiy ajdodlardan kelib chiqqan.
Ingliz botanigi R.Melvilla fikricha, gulli o‘simliklar devon davrida riniofitlardan kelib chiqqan. Bu jarayon urug‘li paporotliklargacha permning oxiri va triasning boshlarigacha davom etgan. Unga gondvan xududidagi Afrika, Antarktida, Janubiy Amerika va Avstraliya materiklari kirgan. Mashxur rus botanigi A.L.Taxtadjyan dastlabki gulli o‘simliklar Janubiy-Sharqiy Osiyoda paydo bo‘lgan deb qaraydi, chunki eng qadimiy oddiy tuzilishiga ega bo‘lgan gulli o‘simliklar shu hududda uchraydi. Amerikalik olim Dj. Stebbins fikricha, dastlabki gulli o‘simliklar quruq xududlarda tez o‘sishga moslashgan ikki urug‘pallalilarni o‘z ichiga olgan, bir urug‘pallalilarda esa suv havzalarida va soy bo‘ylarida o‘sgan. Gulli o‘simliklar ko‘pchilik olimlarning fikriga qaraganda eng sodda tuzilishga ega bo‘lgan butasimon ochiq urug‘li o‘simliklardan kelib chiqqan. Gulli o‘simliklarning qoldiqlari bo‘r davri yotqiziqlaridan topilgan. Lekin Paleozoy va mezozoy erasida o‘sgan ochiq urug‘lilarning ayrim belgilari gulli o‘simliklarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Buni o‘sha davrga xos bo‘lgan qazilma holda topilgan materiallar tasdiqlamoqda. Dastlabki gulli o‘simliklarda chang donasi bir poradan (teshikcha) iborat bo‘lib, xuddi qirqquloq (paporotnik) larning sporasiga va urug‘li o‘simliklarning changiga o‘xshash bo‘lgan.
Dastlabki gulli o‘simliklarda, ya’ni hamma bir urug‘pallali va primitiv (sodda) tuzilishga ega bo‘lgan ikki urug‘pallali o‘simliklarning changchilari o‘xshash bo‘lgan. Bundan 120 mln. yil oldin o‘sgan gulli o‘simliklarda chang 3 porali, ya’ni ikki urug‘pallalilarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Bundan taxminan 80-90 mln. yil oldin o‘sgan yopiq urug‘li o‘simliklar Yer yuzida hukmronlik qilgan.
Gulli o‘simliklarning qadimiy vakillarini aniqlash uchun qazilma holda topilgan urug‘li o‘simliklar asos qilib olingan va ularning bir-biri bilan bog‘liqligi o‘rganila boshlangan. Natijada ularning filogeniyasini yanada yaxshiroq o‘rganish imkoni yaratildi.
Ta’kidlash joizki, ayniqsa qirqquloqlar (paporotniklar), sagovniklar va qarag‘aylarda gulli o‘simliklarga xos ba’zi bir belgilarni ko‘rish mumkin. Gulli o‘simliklarning filogeniyasini o‘rganishda urug‘li qirqquloqlar, bennetitlar va boshqa nina bargli o‘simliklarning roli ham benihoya katta. Sagovniklar bilan qarag‘aylar ikkilamchi yo‘g‘onlashishga ega va urug‘i orqali ko‘payadi. Demak, yog‘ochlik esa 350 mln. yil oldin vujudga kelgan.
Sagovniklar bilan qarag‘aylarning qubbalari tashqi ko‘rinishidan o‘xshash bo‘lsada, kelib chiqish jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan: sagovniklaning qubbasi shakli o‘zgargan barg bo‘lsa, qarag‘aylarning qubbasi juda murakkab tuzilishga ega, shu sababdan bularni anologik organlar deb atash mumkin.
1859 yilda Ch.Darvin «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarining paydo bo‘lishi» nomli asari vujudga kelishi bilan, olimlar evolyusion tizim (sistema) tuzishga bel bog‘lagan. Bu borada yirik nemis botanigi A.Engler katta ish qiladi. Engler morfologik belgilar evolyusiyasiga aloxida e’tibor beradi. Uning fikricha, eng sodda (primativ) gul gulqo‘rg‘onisiz va bir jinsli bo‘lgan.
1875 yili nemis botanigi A.Braun primitiv belgiga ega bo‘lgan o‘simliklarning gulli gulqo‘rg‘onli, yirik va ikki jinsli bo‘lgan deydi va bunga misol qilib mangoliyalarni keltiradi. Ikki jinsli gullardan ayrim jinsli gullar paydo bo‘lgan deb xisoblaydi. Bu fikrni ko‘pchilik olimlar qo‘llab quvvatlaydi, nemis botanigi X.Galler (1912) va amerikalik Ch.Bessi (1915) ayiqtovonnamolar qadimiy o‘simliklar deb qaraydilar. Gallir va Besitizm (sistema)lari asosida yirik ingliz olimi D.J.Xatchinson (1926-1936) o‘z tizimi (sistemasi) ni yaratadi.
Akademik A.L.Taxtadjyan ham shu fikr asosida o‘z sistemasini tuzadi. Lekin ayrim botaniklar masalan, R.Dalgren gulli o‘simliklar qandaydir yo‘q bo‘lib ketgan yana-da soddaroq o‘simliklar kelib chiqqan, mangoliyalar esa ulardan keyin paydo bo‘lib deb tushuntiriladi. Lekin, hozirgacha gulli o‘simliklarning kelib chiqishi masalasi uzil-kelil hal qilinmagan. Shu sababdan gulli o‘simlik haqida tuzilgan tizimlar (sistema) 20dan ortib ketdi.
Gulli o‘simliklarning kelib chiqishi to‘g‘risida asosan 3ta nazariya mavjud
1.Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari R. Vettshteyn va A.Karstenlarning (1900) fikricha, eng qadimiy sodda tuzilishga ega bo‘lgan o‘simliklarning gullari bir jinsli, gulqo‘rg‘oni oddiy yoki gul qo‘rg‘onsiz bo‘lgan. Ular shamol vositasida changlangan. Bunday o‘simliklarga misol qilib, qizilcha (efedra) va kazuarinlarni keltirishadi.
2.Ikkinchi-strobilyar nazariya. U 1905 yilda yaratilgan. Ochiq urug‘larning vakili bennetitlarning qoldiqlarning topilgandan keyin bu nazariya paydo bo‘lgan. Unga ko‘ra bennetitlarning strobillaridan gul paydo bo‘lgan degan xulosaga kelgan. Bu nazariya bo‘yicha, strobillardan hosil bo‘lgan gul ikki jinsli, gulqo‘rg‘onli bo‘lib, xasharotlar vositasida changlangan. Unga misol qilib, magnoliyalar olingan. Nemis botanigi X.Gallir (1912), ingliz olimlari, A.Arber, D.Parkinlar (1905) strobillar yoki chingul nazariyasining asoschilari hisoblanadi.
3.Telom nazariyasining asoschisi nemis olimi V.Simmerman (1959) eng qadimgi gulli o‘simliklar psilofitlarning telomidan kelib chiqqan deydi.
Mazkur holatlarni inobatga olib gulli o‘simliklarning asosiy evolyusion yunalishlari aniqlangan.
1.Daraxtlar – butalar - ko‘p yillik o‘tlar - bir yillik o‘tlar. O‘tlar - ikkilamchi yog‘ochlanuvchi o‘simliklar.
2.Tik o‘suvchi poyali o‘simliklar - yotib, ilashib va chirmashib o‘suvchi o‘simliklar.
3.Doim yashil o‘simliklar - barglarini to‘kuvchi o‘simliklardir.
4.Doira shaklida joylashgan o‘tkazuvchi naylar - tarqoq joylashgan naylar.
5.To‘rsimon tomirlangan barglar - parallel tomirlangan barglar.
6.Oddiy butun barglar-oddiy bo‘lingan barglar - murakkab barglar. Murukkab barglar - ikkilamchi oddiy barglar.
7.Ketma-ket joylashgan barglar - qarama-qarshi joylashgan barglar.
8.To‘g‘ri (aktinomorf) gullar - qiyshiq (zigomorf) gullar.
9.Oddiy, yakka gullar - to‘pgullar (ko‘p gullar).
10.Gul bo‘laklari noaniq (ko‘p) gullar - gul bo‘laklari kam va aniq sonli gullar.
11.Qo‘sh gulqo‘rg‘onli gullar - oddiy gulqo‘rg‘onli yoki gulqo‘rg‘onsiz gullar.
12.Gul bo‘laklari birlashmagan (erkin) - gul bo‘laklari qo‘shilgan (birlashgan).
13.Xasharotlar bilan changlanish - shamol yordamida changlanish.
14.Ikki urug‘pallali urug‘ - bir urug‘ pallali urug‘.
15.Apokarp (tutashmagan) meva - senokarp(tutashgan) meva.
16.Ko‘p sonli changlar-kam sonli changlar.
17.Ikki jinsli gul - bir jinsli gul.
18.Ko‘p urug‘ kurtak - bir urug‘ kurtak.
O‘simliklar dunyosida gulli o‘simliklar alohida o‘rin egallaydi. Ular butun o‘simliklar dunyosining yarmidan ko‘prog‘ini o‘z ichiga oladi.
Gulli o‘simliklarning evolyusiyasida oddiydan murakkabga qadar yo‘nalishni kuzatish mumkin. Devon va toshko‘mir davrida qirqbo‘g‘imlar, plaunlar va qirqquloqlar (paporotniklar) keng tarqalgan va ular o‘simliklar dunyosida hukmronlik qilgan. Dastlabki urug‘li o‘simliklar esa devon davrining oxirlarida paydo bo‘lib, mezozoy erasida keng tarqalgan.
Mezozoy erasining oxirlari va bo‘r davrining boshlarida yopiq urug‘li o‘simliklar vujudga kelib, keyinchalik ular yer sharidagi asosiy hukmron o‘simlikka aylangan. Yopiq urug‘li o‘simliklarning yer sharida qisqa vaqtda, quruqlikda keng tarqalishiga baxo berib, M.I.Golenkin «gulli o‘simliklar yashash uchun kurash g‘oliblaridir» deb ta’rif bergan edi.
Gulli o‘simliklar bo‘limi 2 ta yirik sinflardan tarkib topgan. Bu sinflarning ya’ni ikki urug‘ pallali va bir urug‘ pallalilarning asosiy farqli belgalari quyidagicha berilgan( 1- jadval).
1- jadval Ikki urug‘pallali va bir urug‘pallali o‘simliklarning farqli belgilari

	Ikki urug‘pallalilar	Bir urug‘pallalilar
1	Murtagi ikki urug‘pallali	Murtagi bir urug‘pallali
2	Barglari oddiy va murakkab, aniqband va yaproqqa ajralgan	Barglari oddiy, bandsiz
3	Barg yaprog‘i panjasimon tomirli	Barg yaprog‘i parallel yoki yoysimon tomirli
4	Poyalari kambiy hisobiga ikkilamchi yo‘g‘onlashishga ega.	Poyalari kambiysiz, yo‘g‘onlashmaydi.
5	Poyalaridagi o‘tkazuvchi sistema silindr shaklida joylashgan. Po‘stloq va o‘zak aniq shakllangan.	Poyalaridagi o‘tkazuvchi sistema tarqoq shaklida joylashgan. Po‘stloq va o‘zak aniq shakllanmagan.
6	Yosh ildizcha asosiy (o‘q) ildizgi aylanib, undan yon ildizlar hosil bo‘ladi.	Yosh ildizcha erta quriydi, uning o‘rniga qo‘shimcha ildiz hosil bo‘ladi. Popuk ildizli.
7	Guli ko‘pincha besh, ba’zan to‘rt a’zoli	Guli asosan uch a’zoli
8	Daraxt, buta, yarimbuta va o‘t o‘simlik	Ko‘pincha o‘t, ba’zan ikkilamchi yog‘ochlanuvchi daraxtsimon o‘simlik.
9	Chang donachalarining qobig‘i asosan uch jo‘yakli.	Chang donachalarining qobig‘i asosan bir jo‘yakli.