|
2.6. OT ZOTLARI TASNIFI
Barcha ot zotlari uzlarining harakat darajasiga qarab odimlab, yurtib va yo‘rg‘alab yuradigan turlarga bo‘linadi.
Odimlab yurganda otning to‘rtala oyog‘i galma-gal kutarilib, galma-gal tushadi. Bunda avval orqa oyog‘ining biri, so‘ngra shu tomondagi oldingi oyoq,keyin ikkinchi orqa oyoq, va uning ketidan shu tomondagi oldingi oyoq kutarilib oldinga tashlanadi. Bu usulda otlar sekin (soatiga 4-5 km tezliqia) harakat qiladi. Bunday harakat asosan og‘ip yuk tortuvchi otlarda uchraydi.
Yurtib yurganda otlar diagonal bo‘yicha ikki oyog‘ini, masalan, oldingi ung oyog‘i bilan ketingi chap oyog‘ini, so‘ngra oldingi chap oyogi bilan ketingi ung oyog‘ini baravar kutarib, baravar yerga tashlaydi. Bunday harakat qiladigan otlar soatiga 10-12 km yul bosadi. Otchoparda yengil poyga aravasiga qushilganda chopqir yurtoqi otlar 1 km masofani bir-bir yarim minutda bosib utadi.
Y urg‘alab yurgan otlarning harakat tezligi yurtib yuradigan otlarning tezligiga teng bo‘ladi. Uzbeklar yurg‘a ot deb, yurganda chopmasdan tez va tekis harakatda buluvchi otlarni aytishadi. Yurg‘alab yurishni yurtishdan farqi shuki, bunda ot bir gal ung tomonidagi ikkala oyog‘ini va ikkinchi safar chap tomonidagi ikkala oyog‘ini baravar kutarib tashlaydi.
Salt miniladigan ot zotlariga asosan egarlab miniladigan otlar kiradi. Bu yo‘nalishdagi otlar serharakat, chopqir, boshi yengil, suyaklari ingichka va ixcham bo‘ladi. Ular yurtib yura olmaydi, lekin sakrab chopganda tez harakatlanadi, hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha salt miniladigan otlarning arabi va toza qonli zotlari mavjud.
Qorabayir zoti Markaziy Osiyo davlatlarida boqiladigan zot otlaridan ko‘p jihatdan ustun turadi. Chopqirligi, chidamliligi, chiroyliligi va aravalarga qushgan vaqtda yaxshi ishlashi bilan ajralib turadi. Balandligi 152-154 sm. Yirikligi o‘rtacha. Tuy to’riq, ko’k va jiyron. Qorabayir otlari O’zbekistonning barcha viloyat va tumanlarida uchraydi. Ayniqsa Jizzax, Samarkand viloyatlarida ko‘p tarqalgan.
Chopqir ot zotlari. Bu yo‘nalishdagi ot zotlari chopqirligi va yurg‘alab tez yurishi bilan boshqa zotlardan farq qiladi. Bu yo‘nalishdagi otlar don va budyonniy zoti, kustanay va novoqirg‘iz kabi ot zotlari kiradi.
Don zoti asosan harbiy extiyojini qondirish maqsadida yetishtirilgan. Dastlabki vaqtda Don kazaklari uzlarining shaxsiy otlari ishtirokida harbiy xizmatlarini utar edilar. Binobarin, Don havzasidagi dasht sharoitida juda chidamli, yurg‘alik xususiyati rivojlangan yilqi zoti vujudga keltirilgan. Don zotining vujudga keltirishda mahalliy biyalari Eron, Karabax, turkman, keyinroq orlov va sof qonli chopqir zot ayg‘irlaridan qochirilgan. Zot vakillarining tanasi yirik, keng va kuchli, og‘ir sharoitlarga yaxshi moslashgan. Bo‘yi 156-159 sm, ko‘krak aylanasi 185-187 sm pochasi 20-21 sm. To‘q sarg‘ish-tilla rang.
Budyonov zoti chopqirlik va uzoq masofani qisqa vaqt ichida bosib o‘tishda don zotidan ustun turadi. Bu zot vakillarining bo‘yi 162- 163 sm, tanasining qiya uzunligi 164-168 sm, ko‘kragining aylanasi 187-191 sm, pochasi 20-20,5 sm. Rangi sarg‘ish targ‘il, qora va tilla rang.
O g‘ir yuk tortuvchi ot zotlarini vakillari yirik vaznli, temperamenti yuqori juda og‘ip yuk tortishga moslashgan. Masalan, «Mudriy» laqabli ayg‘iri 8 yoshligida 13870 kg yukni, «Legion» laqabli ayg‘ir esa 16400 kg yukni tortgan Bu zot otlarning bo‘yi 157-161 sm tanasining qiya uzunligi 162-165 sm, ko‘kragining aylana uzunligi 183-196 sm, pochasining aylanasi 23-24 sm. Rangi qora, oyog‘ining pastki qismi va bo‘rnining usti ok, jun bilan qoplangan. Ba’zan kul rang, tim qora va targ‘il bo‘ladi.
Yovmut oti salt miniladigan jaydari ot zoti. Bulib uni Yovmut qabilasi yetishtirgan, bu zotning kelib chiqishida arab, mo‘g‘ul, qozoq va axaltaka ot zotlarining ham ta’siri bo‘lgan, shu ot zotlariga xos belgilar yovmut otlarida saqlanib qolgan (5-rasm). Yovmut otlari o‘rta bo‘yli, peshonasi keng, bo‘yni uzun, ko‘pincha yo‘g‘on; qarchig‘ayining balandligi o‘rtacha, bel qismi tekis, sag‘risi o‘rtacha uzunliqia, ko‘krak qismi cho‘ziq, o‘rtacha kengliqia. Yovmut otlari asosan, kul rang, to‘riq, jiyron yoki qoracha bo‘ladi. Yovmut otlari gavda tuzilishining o‘rtacha o‘lchamlari qo’yidagicha: Yovmut otlari issiqqa chidamli, aravaga qo‘shib ham ishlatiladi, Turkmanistonda chopqir otlardan sanaladi. Yovmut otlari Turkmanistonning Toshhovuz oblastida, Eropdz urchitiladi. O‘zbekistonda Xorazm viloyatida bor.
Arabi ot otning salt miniladigan qadimiy zoti (6-rasm); vatani - Arabiston arabi ot Turkman, Eron va Misr sahro otlari bilan urchitish natijasida takomillasha borgan. U cho‘l sharoitiga yaxshi moslashgan, ochlik va suvsizlikka chidamli, uzoq masofaga yaxshi yuguradi. Arabi otlari juda chiroyli, tusi bo‘z, to‘riq, sherozi (kul rang) yoki jigar rang. Uning dunyodagi eng mashhur ot zotlarini, xususan Angliyaning chopqir otlari, Orlov yo‘rg‘asi va Terek otlarini yetishtirishda va takomillashtirishda juda katta hissasi bor. Arabi otlarining nasldor ayg‘irlari Arabi otlarining qarchig‘ayigacha balandligi 150sm, ko‘krak qafasining aylanasi 175 sm, kaft suyaginiki 18,2sm.
Axaltaka oti - salt miniladigan qadimiy ot zotlaridan biri bo‘lib, Janubiy Turkmanistondagi Axaltaka vohasida yashagan turkmanlarning taqa qabilasi urchitib yetishtirgan (7-Rasm). Axaltaka otlarining ko‘kragi bir oz torroq, orqa tomoni, beli cho‘ziqroq, oyoqlari juda qotma, tuyey ko‘pincha ko‘q to‘riq yoki qora. Axaltaka otlari chopqir otlardan. Axaltaka otlari qarchig‘ayining yerdan balandligi 157 sm. U cho‘l va chala cho‘l iqlimiga moslashgan. Asosan Turkmaniston va Qozog‘istonda urchitiladi.
Kumush ot zotlari - salt miniladigan va aravaga qo‘shiladigan ot zotlari (8-Rasm). Bo‘lib u Qozog‘istonda qozoqi ot biyalarini chopqir, salt miniladigan don ayg‘irlari bilan chatishtirib yetishtirilgan. Tana tuzilishi boshi katta; bo‘yi o‘rtacha uzun; sag‘risi keng; qarchig‘ayi go‘shtdor, balandligi o‘rtacha, orqasi keng, to‘g‘ri, oyog‘i baquvvat. Ayg‘irlarining gavda uzunligi o‘rtacha 206sm, qarchig‘ayi yerdan 159,4sm, biyalarining gavdasi 190,2sm, qarchig‘ayi 153,8sm. O‘rtacha vazni 470kg.
Nazorat savollari
1. ot zotlari haqida ayting.
2. Chopqir otlarni qanday zotlari bor?
3. Yovmut ,arabi, axaltaka ot zotlarini ayting.
4. Kumush ot zotlari haqida ayting.
Do'stlaringiz bilan baham: |
