|
2.5. YILQICHILIK. OTLARINI XALQ XO‘JALIGIDAGI AHAMIYATI
Ot uy hayvoni hisoblanib insonlar undan transport va xo‘jalik ishlarida hamda sport o‘yinlarida foydalanib keladilar. Bundan tashqari ot go‘shti oziq ovqat mahsuloti sifatida iste’mol qilinadi. Insonga vafodor do‘st hisoblangan otlarni bir zot qancha turlari bor.
Otlar asosan to‘rtta kenja avlodga bo‘linadi: haqiqiy otlar, eshaklar, qulonlar va zebralar. Bu kenja avlodlar bir-birlari bilan chatisha oladi va pushtsiz nasl beradi. Zebralar hozir xo‘jalik axamiyatiga ega emas, ularni ayrim hayvonot bog‘larida yoki qo‘riqxonalarda uchratish mumkin. Xususan O‘zbekistonda qulonlar yuqolib ketgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, ular qisman Mo‘g‘ilistonda va juda oz miqiorda Turkmanistonning janubida joylashgan Baddiz qo‘riqxonasida saqlanib qolgan.
Otlarning biologik xususiyatlaridan eng muhimlari shundan iboratki, ularni yil davomida yaylovlarda boqish mumkin. Shuningdek, ular serharakat, kasalliklarga chidamli, tashqi muhit sharoitiga tez moslanuvchi bo‘ladi. Ularning fiziologik yetiluvchanligi 12-15 oy bo‘lib, buqozlik davri 11 oyni tashkil etadi. Ayrim hollarda biyalarning zoti va individual xususiyatiga ko‘ra buqozlik davri 330 kun 20 yil mobaynida foydalaniladi. Ayrim hollarda ularning yuqori sifatli, hayotchan vakillaridan 25-30 yil va undan ko‘prok, foydalanish mumkin. Lekin biyalardan 6-15 yoshligida eng sifatli qulun olinadi.
Respublikamizning ayrim tumanlarida qishloq xo‘jalik ishlarining bir qismi (qariyb 20%i) ot kuchi bilan bajariladi. Masalan, otlar aravaga qushilgan holda qishloq, xo‘jalik mashinalariga yoqilg‘i va suv tashib beradi, shuningdek, ildizmevalarga ishlov berishda, chorvachilikda ayrim transport yordamida bajariladigan ishlarni amalga oshirishda va boshqa bir kator ishlarni bajarishda yaqindan yordam beradi. Bundan tashqari, tog‘li tumanlarda, ya’ni transport vositalari yura olmaydigan yerlarda otlar bemalol yuk tashish ishlarini bajara oladi. Yaylovda chupon va molboqarlar uchun otlar asosiy transport vositasi hxisoblanadi.
Chegaralarni qurilashda, ayniqsa tog‘ va urmon hamda cho‘l zonalarida otlar posbonlarimizning dusti, uzoq masofalarga olib borishda muhim transport vositasi hisoblanadi.
Sport o‘yinlarida ham yilqilardan foydalanish yildan-yilga kengayib bormoqia. Ayniqsa Markaziy Osiyo va Qozog‘iston davlatlarida birorta yirik an’ana yoki bayram otlar ishtirokisiz utmaydi. Bunga har yili turli otchoparlarda utkaziladigan unlab va yuzlab respublika, viloyat va tumanlar mikyosidagi musobaqalarni misolga keltirish mumkin. Dunyo bo‘yicha utkaziladigan olimpiadalarda ham ot sportiga alohida e’tibor beriladi. Bu esa insonlar uchun ko‘plab estetik zavq bag‘ishlaydi.
Otlar o‘zining turli xil mahsulotlari (go‘sht, qimiz, teri va boshqalar) bilan katta xalq, xo‘jalik ahamiyatiga ega. Masalan, qimiz aholining eng foydali va shifobaxsh ichimliklardan hisoblanadi. U bir qator kasalliklar (sil, ichak, oshk,ozon va boshqalar)ni davolashda salmoqli urin egallaydi. Hozirgi vaqtda qimiz ishlab chiqarish ayniqsa Qozog‘iston davlatlarida, shuningdek, Tatariston, Yokutiya viloyatlarida yaxshi rivojlangan.
Qishloq xo‘jaligi barcha tarmoqlari keng ko‘lamda mexanizasiyalashgan bo‘lishiga qaramay otlarning hali ham axamiyati bor (masalan, qimiz, parhyez go‘sht yetishtirishda va boshqalar).
Ot go‘shti o‘zining to‘yimliligi, kaloriyasi, mazasi va qiymati jihatidan ko‘plab xalqlarning eng sevimli mahsuloti hisoblanadi. Ot go‘shtidan ayrim xalqlar turli xil lazzatli mahsulotlar (qazi, karta, eg‘, quritilgan go‘sht, konserva, kolbasa va boshqalar) hamda taomlar tayyorlaydilar. Bunday ajoyib, yuqori kaloriyali, to‘yimli va mazali ozik ovqat tayyorlashda ot go‘shti o‘rnini boshq.a biror hayvon go‘shti bosa olmaydi. Ayrim mamlakatlarda ot go‘shtiga bo‘lgan talab yuqoriligi sababli u parranda va cho‘chqa go‘shtiga qaraganda ikki barobar yuqori narxda baholanadi.
Ot sporti - poyga, ko‘pkari, ot o‘yinlari va boshqalar uchun otlarning roli katta. Qishloq xo‘jaligida mexanizasiyaning tez rivojlanishi, uning zamonaviy texnika bilan ta’minlanishi hamda avtomobil transportining taraqqiyoti natijasida xo‘jaliklarda yilqichilikka bo‘lgan talab kamaydi.O‘rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi bir necha asrlar ilgariyoq ot urchitish bilan shug‘ullangan. Yetishtirilgan otlar O‘rta Osiyodan tashqarida ham shuhrat topgan. Xitoy imperatorlari savdo sotiq va harbiy yurishlarda shu otlardan foydalangan. Xitoyga “dovon arg‘umoqlari”ni olib kelish maqsadida O‘rta Osiyoga Xitoy harbiy ekspediyiyasi uyushtirilgan. Hozirgi O‘zbekiston va Turkmanistonda yetishtirilgan ajoyib otlar haqidagi ma’lumotlar Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn), Gerodot, Strabon va boshqalar solnomalarida uchraydi VII- asrda arablar, VIII- asr boshlarida mongollar O‘rta Osiyoga bostirib kirib, otlarni haydab ketgan, o‘zlarida yilqichilik bilan shug‘ullangan. Mongollar cho‘lda yashashga moslashgan mongol va qipchoq ot zotlarini yetishtirgan. O‘rta Osiyo respublikalari o‘zining chopqir otlari bilan mashhur. Axaltaka va yovmut ot zotlari, O‘zbekistonda tarqalgan qorabayir ot zotlari shular jumlasidandir.
Respublikamiz mintaqalarining iqtisodiy, ishlab chiqarish va tabiiy-ekologik sharoitlariga, yilqilarning turli xil tiplari, mahsulot yo‘nalishi va ulardan foydalanish usulariga qarab juda ko‘plab zot va guruxlari yaratilgan.
Akademik A.F.Middendorf otlarning barcha xususiyatlarini hisobga olgan holda ikkita katta guruxga - chopqir otlar, hamda o‘rtacha tezlikda harakat qiluvchi otlarga bo‘ladi.
Birinchi guruxga tez yuguradigan, tanasi ixcham, yengil, kichik aravalarga qushgan vaqtda uzoq masofani qisqa vaqt ichida bosib utadigan ot zotlari kiritilgan.
Ikkinchi guruxga esa sekin yuradigan, og‘ip yuklarni torta oladigan, jussasi yirik otlar kiritilgan. Lekin bu klassifikasiya shartli bo‘lgani uchun otlardan foydalanishning barcha xususiyati va belgilarini uz ichiga tula qamrab olmagan. Binobarin, so‘nggi yillarda ot zotlarining ko‘payib borishi va ular tomonidan bajariladigan ish jarayoni va rejali olib borilishi, ularni tarqalishi, ishlab chiqarishda foydalanilishi, xo‘jalik jihatidan yo‘nalishi va boshqalar yilqi zotlarini yanada tor doirada takomillashtirishni toqozo kildi. Shunga ko‘ra yuqoridagi ikki gurux, yana kichik yo‘nalishlarga bo‘linadi. Bunda salt miniladigan chopqir va serharakat ot zotlari birinchi guruxga kiritilgan bo‘lsa, har xil aravalarga qushiladigan va og‘ir yuklarni tortuvchi ot zotlari ikkinchi guruhga kiritildi.
Umuman, yilqichilikda asosiy mahsuloti (chopqirligi, aravaga qushgan holda foydalanish yoki og‘ip yuk tortish xususiyati)ga qarab qabul qilingan yo‘nalishlar qat’iy va uzgarmas bo‘lmay, u shartli bo‘lishi tabiiy. Chunki tanlash, mashq, qildirish, saralash va naslchilik ishlarini yuqori darajada olib borish natijasida ayrim guruxlar orasidagi farqlar ham uzgarib boradi.
Nazorat savollari
1.Yilqichilik otlari xalq xo‘jaligida qanday ahamiyatga ega?
2. Otlarning biologik xususiyatlarini ayting.
3. Ot go‘shtini qanday to‘yimliligi bor?
4. otlarning xususiyatlari bo‘yicha qanday gruhlarga bo‘linadi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
