11-Mavzu: Sovet hokimiyatining O’zbekistonda yuritgan siyosati, uning mohiyati va oqibatlari

Uchinchi rejada quyidagilar yoritiladi. XX asrning 20-30 yillarida madaniy soha ham o’ziga xos 

murakkab, qiyinchilik bilan kechdi. 20 yillar boshlariga kelib, O’zbekiston hududida madaniy qurilishning 

eng dolzarb vazifalaridan sanalgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborildi. Sovetlar 

O’zbekistonda  yangi  ta’lim  tizimini  joriy  etar  ekan,  xalq  savodxonligiga  erishish,  ilm-ma’rifatdan 

baxramand  etish  orqali  yurt  farzandlari  ongi  shuurida  kommunistik  g’oyalarni  chuqur  singdirishga  va 

o’zlari uchun sodiqlik bilan xizmat qiladigan avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish asosiy maqsadlari edi. 

Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abdulqodir SHakuriy, Ismatulla Rahmatullaev, Ishoqxon Ibrat, 

Hodi Fayziev, Ashurali Zoxiriy, Sobirjon Rahimov, SHokirjon Raimiy, Qori Niyoziy, Savd Rizo Alizoda, 

To’xtanazar SHermuhamedov, Rafiq Mo’min va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Maktablar 

soni  o’sdi.  1920  yidda  Farg’ona,  Sirdaryo,  Samarqand  viloyatlarida  1405  taga  yetdi.  Tashkil  bo’lgan 

maktablar,  ayniqsa,  qishloq  joylarida  va  tumanlarida  asosan  1-2  boshlang’ich  sinflardan  iborat  edi. 

Keyinchalik  yuqori sinflar paydo bo’lib bordi. Bunday tartibotdagi qizlar  maktablari ham Toshkentda, 

Andijonda,  Qo’qonda  va  boshqa  joylarda  birin-ketin  ochildi.  Ayol  muallimlar  Solihaxon 

Muhammadjonova, Muharrama Qodirova, Gulsum Kopaeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, 

Zaynab Sadriddinova, Maryam SHaripova va boshqalar dars-tarbiya ishlarini olib borganlar. 

20-yillar boshida Samarqandda Abdulqodir SHakuriy (1875-1943) mudirlik qilgan maktab, 1922 

yilda Farg’ona shahrida Husanxon Niyoziy boshchiligida ochilgan ikkinchi bosqich maktab, qator boshqa 

maktablar namunali darajada edi. Milliy, jadid maktablari uchun darsliklar, o’qish kitoblarini ziyolilarimiz 

asr  boshidan  yozib  chiqarib  keldilar.  Pedagog,  olim,  davlat  arbobi  Abdulla  Avloniy  1920  yildan 

Toshkentdagi o’lka bilim yurtida, so’ngra o’zbek xotin-qizlar bilim yurtida mudirlik qildi. 

Fitrat 1917 yilda “O’qish” kitobini, 1919 yilda SH.Rahimiy va Q.Ramazon bilan birga “Ona tili” 

darsligini, so’ngra “Imlo masalalari” kitobini yozib chiqardi. 1917 yildayoq Said Rizo Alizoda birinchi 

sinflar uchun “Birinchi yil” o’qitish dasturini ishlab chiqdi. SHokirjon Rahimiy 1919 yilda birinchi alifbo 

“Sovg’a”, 1922 yilda “O’zbek alifbosi” darsliklarini, boshqa o’quv qo’llanmalarini chiqardi. 1918 yildan 

u Toshkentda maktab mudiri bo’lgan. 

---

Buxoro  va  Xorazm  respublikalarida  ham  maktablar,  ta’lim-tarbiya  maskanlari  ochildi.  Ammo 

xo’jalikning parokandaligi, sun’iy to’siqlar oqibatida 20-yillar boshida maktablar soni qisqardi, darsliklar 

yozish, nashr qilish to’xtadi. 1922 yilga kelib Turkistonda bolalarning 25 foizi maktablarga jalb qilingan 

edi. Buxoro respublikasida 1921 yilda 175 ta yangi maktab, 11 ming o’quvchi bor edi. Lekin 1924 yil 

o’rtalariga kelib maktablar 69, o’quvchilar 3563 tani tashkil qildi. Xorazmda 40 ta umumta’lim maktablari 

va  internatlarda  2600  bola  ta’lim-tarbiya  oldi.  O’zbekiston  respublikasi  tashkil  bo’lganida  turli 

bosqichdagi 1500 ta maktab bo’lib, ularda 116 ming o’quvchi o’qir edi. 

Milliy ziyolilar, davlat arboblari gazeta, jurnallarning tarbiyaviy, ziyo tarqatuvchilik roliga jiddiy 

ahamiyat berdilar va sermazmun faoliyat ko’rsatdilar. 

1923  yildan  chiqa  boshlagan  “Mushtum”  hajviy  jurnali  keng  ijtimoiy  ahamiyat  kasb  etdi. 

SHuningdek, “Mashrab” nomli jurnal ham chiqqan. 1918-1920 yillarda Turkistonda o’zbek tilida 11 ta 

gazeta chiqardi. 20- yillarda ham bu jarayon davom etdi. 

Yangi sharoitlarda o’zbek milliy matbuotchiligini rivojlantirishga ma’rifatchi darg’alar A.Avloniy, 

M.Behbudiy, Fitrat, Munavvar Qori, A.Qodiriy, CHo’lpon, Ashurali Zoxiriy, iste’dodli jurnalistlar G’ozi 

Yunusov, Elbek, Po’lat Soliev, Mannon Ramziy va qator boshqalar katta hissa qo’shdilar. 

Sovet tashkilotlari siyosiy aqidalarga tayanib matbuotga ta’qibni ko’chaytirdilar. Ayrim gazetalar 

2-3 oy faoliyat ko’rsatib ulgurmasdan yopilib, man qilinar edi. Gazetalar nomlarini o’zgartirib chiqarardi. 

Sof  vijdonli  jurnalistlar  ta’qib  ostiga  olindilar,  keyinchalik  qatag’on  qilindilar.  1925  yil  boshida 

O’zbekistonda o’zbek tilida 17 nomda  gazeta  va jurnallar chiqqan. Toshkentda  7 ta bosmaxona ishlab 

turgan.  Kutubxonalar,  muzeylar  soni  ko’payib  bordi.  Toshkentning  Eski  Juva  dahasida  “Turon” 

kutubxonasi samarali faoliyat  ko’rsatdi.  Buxoro respublikasi hukumati  maxsus  komissiya ta’sis etdi, u 

nodir  qo’lyozmalar,  kitoblarni  to’plash  bilan  shug’ullandi.  1921  yil  dekabrida  Minorai  kalon  yonidagi 

binoda  davlat  kutubxonasi  tuzildi,  kitoblar,  qo’lyozmalar  to’plandi.  Respublikaning  viloyatlarida  ham 

kutubxonalar  tashkil  etildi.  1921  yilda  ularning  soni  13  taga  yetdi.  O’zbekiston  tashkil  bo’lganida 

markaziy va mahalliy kutubxonalar 152 tani tashkil etar edi. 

Muzeylar  tashkil  qilishga  kirishildi.  20-yillar  o’rtasiga  kelib  5  ta  muzey  bor  edi.  Ularda 

xalqimizning boy tarixi aks etgan osori-atiqalar qo’yilgan. 

Tashkil  bo’layotgan  maorif  tizimi,  boshqa  sohalar  uchun  o’qituvchilar,  mutaxassislar  tayyorlash 

choralari ko’rildi. Toshkentning Yangi shaharida 1918 yilda Turkiston davlat universiteti, sharqshunoslik 

instituti, konservatoriya, texnikumlar ochildi. 1920 yilda universitetga Rossiyadan pedagog-professorlar, 

kitoblar,  o’quv  qurollari  yetkazib  kelindi.  Bu  maskanlar  inqilobiy  sinfiylik  tamoyili  bilan  ishladi. 

Universitetning  tayyorlov-ishchilar  fakulьteti  (rabfak)da  kambag’al  tabaqaga  mansub  kishilar  o’qigan. 

Yerli xalqlar vakillari ularga kam qatnagan. 

Toshkentning Eski shaharida, Qo’qon va boshqa shaharlarda muallimlar tayyorlash kurslari, 1920 

yiddan  7  ta  dorilmuallimin  (inpros),  bir  nechta  bilim  yurtlari  faoliyat  ko’rsatdi.  1925  yilga  kelib 

O’zbekiston qishloqlarida 2748 muallimlar ishlab turgan yoki 3-4 marta o’sgan. 

1924  yilda  Qo’qon  bilim  yurtini  13  ta  yigit-qizlar  bitirib  chiqdi.  Unda  keyinchalik  O’zbekiston 

Fanlar akademiyasining birinchi prezidenti Qori-Niyoziy dars berdi. 

CHet  mamlakatlar  bilan  madaniy  aloqalar,  yoshlarning  o’qib  kelishlari  XX  asr  boshlaridan 

kengayib bordi Buxoro respublikasi hukumati tashabbus ko’rsatib, bu ishga tashkiliy tus berdi. 1922 yilda 

Turkiston, Buxoro va Xorazmdan 70 ga yaqin yoshlar Germaniyaga o’qishga jo’natildi. 

Yoshlarimiz  Germaniyaning  turli  o’quv  yurtlarida  muvaffaqiyat  bilan  o’qidilar,  mutaxassislar 

bo’lib yetishdilar. Afsuski, o’z ona yurtiga qaytgan yigit-qizlarimiz mustabidlik qatag’oniga uchradi. 

O’zbekiston ko’p asrlik san’at turlariga boy. Keng xalq ommasi san’atni tushungan va ardoqlagan. 

Samarqandlik  Hoji  Abdulaziz  Abdurasulov,  Toshkentlik  To’ychi  Hofiz  Toshmuhamedov,  xorazmlik 

Matyoqub  Xarratov,  Matyusuf  Xarratov,  Matpano  Xudoyberganov,  Madrahim  Yoqubov  (SHeroziy), 

buxorolik  domla  Halim  Ibodov,  Farg’ona  vodiysidan  Madumar  Hofiz,  SHorahim  SHoumarov, 

Mamatbuva  Hofiz,  Abduqodir  Naychi  (Ismoilov)  va  bosh-qalar  o’zbek  klassik  qo’shiqchilik  san’atini 

tarannum qildilar. San’at truppalari, milliy teatrlar tuzildi va faoliyat ko’rsatdi. Yangi san’at turlari doirasi 

kengaydi. M. Behbudiy, A. Qodiriy, Abdulla Avloniy, Hoji Muinlar asos solgan o’zbek dramaturgiyasini 

Fitrat, Xurshid (SHamsiddin SHarafiddinov, 1890—1960), G’ulom Zafariy va boshqalar davom etgirdilar. 

Milliy  sahna  san’ati  sohasida  yetuk  aktyor  va  rejissyor  Mannon  Uyg’ur  (1897-1955),  teatr 

tanqidchisi, g’arb pьesalari tarjimoni CHo’lpon fidoyilik ko’rsatdilar. Kino san’ati rivojlandi. 20-yillar 

o’rtalarida O’zbekistonda 14 teatr (ularning ko’pchiligi milliy teatr), 19 kinoteatr faoliyat ko’rsatgan. 1924 

yilda 24 nafar yosh o’zbek san’atkori Rossiyaga o’qishga jo’nab ketdi. 1924-1925 o’quv yilida respublika 

byudjetining 24% xalq maorifi uchun ajratildi. 1928-1929 o’quv yilga kelib umumta’lim maktablari soni 

2 mingdan oshdi. 20-yillarning oxiriga kelib pedegog kadrlar soni respublikada 5,5 mingga yetib qoldi. 

---

Lekin shu yillarga kelib respublikadagi vaqf maktablari va eski usul maktablari butunlay tugatildi. 

1930  yili  umumiy  boshlang’ich  ta’limning  joriy  etilishi  savodsizlik  ko’lamlarini  qisqartirishga 

yordam berdi. Turli soha mutaxassislarini tayyorlash maqsadida yangi-yangi institutlar ochila boshladi. 

1933 yilda SamDUu barpo etildi. 30 yillarning oxirlarida respublikada 44 mingta talaba o’qiydigan 30 ta 

oliy o’quv yurtlari va 98 ta texnikumlar ishlab turdi. 20 yillar oxirlariga kelib respublikada 10 dan ortiq 

ilmiy tadqiqot institutlari ishlar ularda mingdan ortiq ilmiy xodimlar ish olib bordi. 

1932  yili  Fanlar  komiteti  tuzilib,  u  1940  yil  SSSR  FAning  O’zbekiston  filialiga  aylantirildi. 

Mahalliy millatdan o’sha yillari turli sohada olimlar, akademiklar yetishdi. H.Abdullaev, T.Qori Niyoziy, 

T.Zoxidov, U.Oripov, Ya.G’ulomov, va boshqalar. 

20-yillarning oxiri va 30 yillarning boshlariga kelib mustabid tizimining qaror topib borishi, shaxsga 

sig’inishning  kuchayishiga  qaramay  respublikada  ijodiy  hayot  o’ziga  xos  o’sib  bordi.  Adabiyot 

maydonida  G’.G’ulom,  Oybek,  G’ayratiy,  Hamid  Olimjon,  Oydin  Sobirova,  Uyg’un,  Komil  Yashin, 

Usmon  Nosir,  Amin  Umariy,  Zulьfiya  kabi  yosh  talantlar  samarali  ijod  qila  boshladilar.  1934  yilda 

Respublika yozuvchilar uyushmasi tashkil topdi. Jahon va rus adabiyotining yetuk asarlari tarjima qilindi. 

SHuningdek  musiqa,  teatr,  kino  sanatining  yirik  vakillari  yetishib  chiqdi.  T.Jalilov,  Yu.Rajabiy, 

M.Ashrafiy,  T.Sodiqov,  M.Burxonov,  M.Uyg’ur,  R.Hamroev,  A.Hidoyatov,  O.Xo’jaev,  X.Nosirova, 

K.Zokirov, 

M.Qoryoqubov, 

B.Mirzaev, 

L.Sarimsoqova, 

R.Pirmuhammedov, 

Tamaraxonim, 

M.Turg’unboeva,  va  boshqalar  o’zbek  madaniyatini  yuksaklarga  ko’tara  boshladilar.  1940  yilga  kelib 

respublikada 50 ta jumladan 47 ta milliy teatr ishlab turdi. Tasviriy va amaliy san’at o’sib bordi. 1932 

yilda O’zbekiston rassomlari uyushmasi tuzildi. Lekin ma’muriy buyruqbozlik shaxsga sig’inish tobora 

avj olib borar va uning ta’siri madaniy hayotga ham sezilmay qolmasdi. 

20-30 yillar ateistik harakatning ko’chayishi bilan ta’riflanadi. 1928 yilda “Xavfsizlar uyushmasi” 

tuzilib,  joylarda  zo’r  berib  ateistik  ishlar  olib  borildi.  Musulmon  dindorlar  kamsitila  boshlandi.  Xotin 

qizlar masalasi respublikada qadimdan o’ziga xos murakkab nozik masala bo’lib kelgan, musulmonchilik 

qonun qoidalari, an’analari asrlar osha mavjud bo’lgan. Sovet hukumati ana shu masalaga ham nihoyatda 

keskin munosobatda bo’ldi va musulmon ayollari go’yo to’rt devor ichidagi qafasdan ozod qilish, erkaklar 

bilan  teng  huquqli,  yonma-yon  turib  har  sohada  birga  mehnat  qilishlarini  targ’ib  qilib  “hujum”  nomli 

harakatini  boshlab  yubordilar.  Vaholanki,  bu  ishlar  juda  nozik  va  ehtiyojkorlik  bilan  yondashishni, 

shoshma-shosharlik  bilan  emas,  to’g’ri,  vazmin  tushintirish  orqali  sekin-asta,  vaqt  o’tishi  bilan  amalga 

oshishini taqozo etardi. 1927 yilda tuzilgan bu kompaniya targ’ibi bilan Respublika mahalliy ayollarning 

faollaridan  tashkil  topgan  maxsus  komissiyalari  tuzila  boshladi.  Paranji  yopinib  yuradigan  ayollarga 

qarshi targ’ib ishlari yoppasiga boshlanib ketdi. Minglab ayollar ularni targ’ibiga uchib paranji tashlab, 

bu holatlar juda katta fojealarga olib bordi. 1927-1928 yillarda respublika bo’yicha 2,5 mingdan ortiq faol 

ayollar ana shu “hujum” kamchiligining qurboni bo’ldilar. Bu ishlar asta-sekinlikni, bosqichma-bosqich 

amalga oshirilishni talab qilar edi. 

Lekin  ayni  vaqtda  Sovet  hukumati  o’zbek  xotin-qizlarini  ozodlikka  chiqarish  jarayonida,  ularni 

ishlab chiqarishga jalb qilish tadbirlarini ham amalga oshirib bordi. Xotin-qizlar klublari, artellar, tikuv 

tsexlari tashkil qilina boshladi. 1930  yilda respublika hunarmandchilik  kooperatsiyasining 50 dan ortiq 

artellarida 5 ming nafardan ko’proq ayollar ishlardi. 

1925-1928 yillarda tashkil qilingan ayollar kolxozlarida 5.5 mingdan ko’proq ayollar mehnat qildi. 

Ayollarni savodini chiqarishga katta e’tibor berila boshlandi. 1936 yilga kelib 186 ming ayol savodini 

chiqargan edi. Ayollardan davlat arboblari, olimlar, shifokorlar, o’qituvchilar, san’atkorlar, yetishib chiqa 

boshladilar.  Jahon  Obidova,  Tojixon  SHodieva,  Sora  Eshonto’raeva,  Tamaraxonim,  Halima  Nosirova, 

M.Turg’unboevalar shular jumlasidandir. 

Xullas,  2190-1930  yillarda  Respublika  madaniy  hayotida  ham  salbiy,  ham  ijobiy  holatlar, 

o’zgarishlar, jarayonlar, yutuqlar, kamchiliklar, qurbonlar, kurashlar, ziddiyatlar, muvofaqiyatlar asosida 

o’ziga xos ko’rinishlar davom etdi.