11-мавзу: йуксак архегониал ўсимликлар: мохсимонлар, плаунсимонлар, БЎҒимлилар, папоротниклар режа

4.Плаунсимонлар тарқалиши
Плаунсимонлар палеозой ерасида, айниқса, тошкўмир даврида авж олиб ривожланган. Бу даврда уларнинг дарахцимон ўсимликлари-Липидодендронлар, сигилляриялар ва шу каби ўсимликлардан йирик ўрмонлар пайдо бўлган. Аммо мезазой ераси бошларига келиб, плаунсимон ўсимликларнинг барчаси йўқолиб кетган ва фақат ўт формалари ҳозиргача сақланиб келмоқда. Плаунсимонлар бўлими; плаунлар ва лепидодендронлар синфларига бўлинади. Плаунлар синфи ўт ўсимликларнинг; плаунсимонлар -тенг споралилар ва селагинеллалар-ҳар хил (тенгсиз) споралилар қабиласидан иборат.
Плаунсимонлар тартиби
Бу тартиб фақат ягона – Плаунсимонлар оиласидан иборат. Бу оила плаунлар ва филлог лоссумлар деб номланган икки туркумга бўлинади. Биринчи филлоглоссум деб аталувчи туркуми Австралия худудида ўсади, у фақат бир турдан иборат. Бу турдаги плаунсимонларни барглари майда ва зич жойлашган ўт ўсимликлардир. Плаунсимонлар бир хил катталикдаги споралар билан кўпаяди. Селагинеллалар еса ҳар хил катталикдаги споралар билан кўпаяди. Плаунларнинг ҳаёт ривожланиш босқичида (циклида) ҳам мохлардаги сингари, насллар тўғри навбатлашиши (галланиши), яъни жинссиз наслдан жинсий, жинсий наслдан еса жинссиз насл ҳосил бўлиши кузатилади. Лекин плаунларда жинсий насл емас, балки жинссиз насл устун туради.
73-расм. Селагинелла нинг умумий кўриниши.
Плаунлар ушбу хусусияти билан мохлардан фарқ қилади. Плаун деб аталадиган ўсимлик, аслида жинссиз насл бўлиб, жинсий насли ер остида ўсадиган ўсимталардан иборат. Плаунларнинг иккинчи фарқи шундаки, уларнинг жинсий авлоди, жинссиз авлодидан ажралган бўлиб, иккала авлод ҳам мустақил ҳаёт кечиради. Ҳозири флорада плаунларнинг аҳамияти унчалик катта емас. Уларнинг дунё флорасида тури 100 дан ортиқ бўлиб, тропик ва мўътадил иқлим минтақаларида учрайди. Плаунлар Беларус давлатидан, то Россиянинг Камчаткасигача бўлган жуда кенг худудларидаги нинабаргли ўрмонларида ўсади. Чўқморсимон плаун, баранец плауни ва сув босадиган жойларда ўсадиган плаунларнинг енг кўп тарқалган туридир. Плаун споралари тиббиётда ишлатилади, шу билан бирга, ундан металлургия саноатида деталларни қолипга қуйишда фойдаланилади.