11-mavzu. Imloviy va grammatik me’yorlar haqida. Og‘zaki nutq

morfologik me’yorlar,so‘zlarning birikish yo‘llari, so‘z birikmasi va gap tuzilishi bilan bog‘liq qoidalar esa sintaktik me’yorlar deb yuritiladi.

Taassufki, adabiy morfologik me’yorlarning nutqda buzilishi tez-tez uchrab turadi. Bu me’yorlarning buzilishidagi eng keng tarqalgan holatlardan biri qaratqich va tushum kelishiklarini qorishtirishdir. Aslida bu kelishiklarni qo‘llash bilan bog‘liq qoida kuchli me’yor bo‘lishi kerak edi, chunki tilimiz tabiatiga ko‘ra qaratqich kelishigi keng ma’noda ot turkumidagi so‘zlarni bir-biri bilan bog‘lashga (daraxtning bargi,uyning tomi, O‘zbekistonning poytaxti kabi), tushum kelishigi esa keng ma’noda ot bilan fe’lni bog‘lashga (kitobni o‘qimoq, Vatanni sevmoq kabi) xizmat qiladi. Ammo bu me’yor shevalar va og‘zaki nutq ta’sirida kuchsizlangan. Aytish mumkinki, hozirgi kunda o‘zbek tilining etakchi shevalarida qaratqich kelishigi tushum kelishigi bilan aynan bir xil shaklda qo‘llanadi (daraxtni bargi, kitobni o‘qimoq kabi). Taniqli tilshunos A.Hojiev o‘tgan asr boshlaridagi bosma manbalar tilini o‘rganar ekan, -ning o‘rnida —ni qo‘shimchasini qo‘llash ancha keng tarqalganini aytadi. Hatto o‘tgan asrning 50-yillarida shevalarga suyangan holda —ni qo‘shimchasi bilan ifodalanadigan qaratqich- tushum kelishigini me’yorlashtirish taklifi ham o‘rtaga tashlangan. Zahmatkash tilshunos A. Ma’rufov "Bu ikki shaklni birlashtirish sintaksisga ortiqcha yuk bo‘ladi, fikrni to‘g‘ri anglashga xalaqit beradi, stil ravonligini buzadi" degan haqli fikrni bildirgan. A.Hojievning ko‘rsatishicha, o‘sha asr boshlarida og‘zaki nutq odatidan qochish adabiy tilga olib keladi, qabilida fikr qiluvchi ba’zilar hatto tushum kelishigi o‘rnida qaratqich kelishig shaklini qo‘llashga ham uringanlar va buni ziyolilik belgisi tarzida taqdim etmoqchi bo‘lganlar. O‘sha davr voqeligini chuqur o‘rgangan mahoratli adib Asqad Muxtor "Opa-singillar" romanida salbiy obrazlardan biri Naimiyning ana shunday chiranchoqligini uning quyidagi nutqi {-ni o‘rniga o‘rinsiz ravishda