11-amaliy mashg’ulot: so`z turkumlari o`rganish darslari rejasi va ishlanmasini tuzish (son-olmosh) Reja

n
tushib qoladi; 
и
 
olmoshiga 
-ga, -da, -
dan 
qo'shimchalari qo'shilsa, bir 
n
tovushi orttiriladi kabi bilimlar beriladi; 
— olmoshlami nutqda to'g'ri va o'rinli qo'llash, ularni kelishikli holatda 
to'g'ri yozish, so'roqlar yordamida aniqlash va farqlash ko'nikmalari hosil 
qilinadi. 
Olmosh so'z turkumi 
suhbat, yarim izlanishli muammoli metod, induktiv 
metodlarda tushuntiriladi. Bu metodlarning qaysi birida tushuntirilsa, shunga 
mos usul va ish turlari tanlanadi. 
O'quvchilar olmoshlaming kelishik bilan qo'llanishini o'rganmagani 
uchun dastlabki tanishtirishda bosh kelishikdagi olmoshlar qatnashgan gap 
tanlanadi. 
Kishilik olmoshi quyidagi matn asosida tushuntirilishi ham mumkin: 
— Men „Jimjiloq" hikoyasini o'qidim. 
— Sen qaysi hikoyani o'qiding. 
— U „Nihollaming nolasi“ hikoyasini o'qidi. 
Suhbat o'tkaziladi: 
— Birinchi gapdagi otni toping. 
— “Jimjiloq” nimaning nomi? 
— Hikoya oti-chi? 
— Shu gapda 
kim? 
so'rog'iga javob bo'lgan so'zni toping. 
Keyingi gaplar ham shu tarzda tahlil qilinadi. 
Kim? so'rog'iga javob bo'lgan 
men, sen, и 
so'zlarini bir ustun qilib yozib 
qo'yiladi. 
Biz, siz, ular 
so‘zlariustida ham shunday tahlil o'tkaziladi. Suhbat davom 
ettiriladi: 
— Birinchi gapni kim gapiryapti? (so'zlovchi I shaxs) 
— Ikkinchi gapni kim gapiryapti? (tinglovchi II shaxs) 
— Uchinchi gapni kim gapiryapti? (o'zga III shaxs)... 
Demak, 
men, sen, и 
shaxsni bildiradi va bu so'zlar 
kim?
so'rog'iga javob 
bo'ladi. 

---

Biz, siz, ular 
so'zlari ustida ishlanadi. 
O'quvchilar javobiga aniqlik kiritiladi: 
— Men, sen, u - so'z turkumi. Bu so'z turkumining nomi olmosh deb 
yuritiladi. Men, sen, u - kishilik olmoshlari. 
Men 
I shaxsni, 
sen 
II shaxsni, 
и 
III 
shaxcni ko'rsatadi. Shundan so'ng 
biz, siz, ular 
olmoshlari yuzasidan suhbat 
o'tkaziladi. Kishilik olmoshlarining birlik va ko'pligi taqqoslash orqali 
tushuntiriladi va qaysi paytda 
men, sen, u, 
qaysi paytda 
biz, siz, ular 
qo'llanilishi ustida ishlanadi. Egalik qo'shimchalari ifodalaydigan 3 ta shaxs: 
so'zlovchi 
(men), 
tinglovchi 
(sen), 
o'zga 
(и) 
eslatiladi va ular kishilik 
olmoshlari bilan bog'lanadi. Olmoshning gapda asosan ega vazifasida kelishi 
aytiladi. 
Kishilik olmoshlarining ko'pligini tushuntirishda “Biz Vatan haqida ko'p 
maqollar bilamiz. Siz ham shunday maqollardan bilasizmi?” tarzidagi 
gaplardan foydalanish mumkin. O'quvchilaming kishilik olmoshlari yuzasidan 
olgan tushunchalari bir necha dars davomida mustahkamlanadi. Bunda 
kishilik olmoshlariga so'roq berish, qaysi so'roqlarga javob bo'layotganini 
aniqlash, matndan kishilik olmoshlarini topish, ularni o'zi bog'langan so'z 
bilan ko'chirish, kishilik olmoshlari ishtirokida gap tuzish, ularning gapda 
qanday bo'lak bo'lib kelayotganini aniqlash, kishilik olmoshlarining shaxs-
sonini aytish, berilgan fe’llarga mos kishilik olmoshlarini tanlash va gap tuzish 
(Onamga yordam berdim. Onangga yordam berdingmi? Onasiga yordam 
berdimi?) kabi topshiriqli mashqlar bajariladi. Ayrim matnlar shaxsini 
o'zgartirib ijodiy qayta hikoya qildiriladi.