10-мавзу. Суғурта, молия ҳамда ахборот ва кўчмас мулк бозорлари хизматлари бозори. Режа

Шунинг учун ахборот бозори тобора муҳим аҳамият касб этмоқда: телекоммуникация бозори, компьютер бозори ва ахборот тармоқлари бозори, ахборот технологиялари бозори, дастурий маҳсулотлар ва билимлар бозори, молия соҳасидаги ахборот хизматлари бозори, ноқонуний ахборот хизматлари "қора" бозори. Бугунги кунда ахборот жамият тараққиёти учун энг муҳим ресурслардан бири сифатида қаралмоқда. Анъанавий ресурсларнинг хоссаларига ўхшаш бир қатор ахборот хусусиятларининг мавжудлиги кўпгина иқтисодий хусусиятлар (нарх, харажат, даромад, фойда ва ҳ.k.дан фойдаланишга сабаб бўлди.) ни ахборот ишлаб чиқаришни таҳлил қилишда қўлланилади.

Жаҳон ахборот технологиялари воситалари бозорида фаолият олиб борувчи субъектлар – ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар, экспертлар ва институционал органларнинг барқарор доираси шаклланди ва катта миқдордаги бизнес пайдо бўлди. Аниқ белгиланган тармоқлар ёки сегментлар бозор механизмининг ғояларига мувофиқ бозор тузилмасида шаклланди, маҳсулот ва хизматларнинг барқарор ва хилма-хил турлари ривожланди. Янги ахборот технологиялари фойдаланувчини нафақат ахборот маҳсулоти билан, балки унга кириш воситалари (қидирув, қайта ишлаш, тақдимот ва бошқалар билан таъминлашни ҳам ўз ичига олади.). Бу воситалар фойдаланувчига ахборот маҳсулоти мужассамлашган компьютер файллари мазмунини тасаввур қилибгина қолмай, балки унинг эҳтиёжларига мос бўлган ҳажм ва форматдаги маълумотларни олиш имконини беради.

Идеал ҳолда, фойдаланиш воситалари талабгорнинг эҳтиёжларини қондирадиган, қаерда жойлашган бўлса ҳам маълумотларни қидириш ва тақдим етишни таъминлаши керак. Бундай имконият анъанавий тарзда "ахборот хизмати"тушунчаси билан боғлиқ.
Ахборот хизмати-ахборот маҳсулотларини тақдим этиш орқали фойдаланувчиларнинг ахборот эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган хизматдир.
Бошқача айтганда, ахборот хизмати-бу фойдаланувчига ахборот маҳсулотларини олиш ва тақдим этишдир. Тор маънода ахборот хизмати кўпинча компьютерлар ёрдамида олинган хизмат сифатида қабул қилинади, аслида бу тушунча анча кенг ҳисобланади. Хизматни кўрсатишда икки томон – провайдер ва хизматдан фойдаланувчи ўртасида келишув (шартнома) тузилади. Шартномада ундан фойдаланиш муддати ва тегишли ҳақ белгиланиши, хизматлар рўйхати ахборот ресурслари ва улар асосида яратилган ахборот маҳсулотларидан фойдаланиш соҳасидаги ҳажми, сифати, субъектив йўналтирилганлиги билан белгиланади.
Ахборот хизматлари фақат компютер ёки компютер бўлмаган версияда маълумотлар базалари мавжуд бўлса, пайдо бўлади.
Маълумотлар базаси-бу тегишли маълумотлар тўплами бўлиб, унинг қоидалари маълумотларни тасвирлаш, сақлаш ва манипуляция қилишнинг умумий тамойилларига асосланади.
Маълумотлар базалари-тегишли хизматлар томонидан ахборот хизматларини тайёрлашда манба ва ярим тайёр маҳсулот тури ҳисобланади. Маълумотлар базалари, гарчи улар ҳеч қачон номланмаган бўлса-да, кутубхоналар, архивлар, тўпламлар, маълумот бюролари ва бошқа шу каби ташкилотларда компьютер давридан олдин мавжуд бўлган. Уларда воқеалар, ҳодисалар, объектлар, жараёнлар, нашрлар ва бошқалар ҳақидаги барча турдаги маълумотлар мавжуд бўлган. Компютерлар пайдо бўлиши билан сақланадиган маълумотлар базалари ҳажмлари сезиларли даражада ортиб бормоқда ва шунга мос равишда ахборот хизматлари доираси кенгайиб бормоқда.
Ўз навбатида, ахборот маҳсулотлари ва хизматлари бозори (ахборот бозори) - тижорат асосида интелектуал меҳнат маҳсулотлари савдоси учун иқтисодий, ҳуқуқий ва ташкилий муносабатлар тизимидир. Ахборот бозори маҳсулот ва хизматларнинг маълум доираси, уларни тақдим этиш шарт-шароитлари ва механизмлари, нархлари билан ажралиб туради. Моддий шаклга эга бўлган оддий товарлар савдосидан фарқли ўлароқ, бу ерда ахборот тизимлари, ахборот технологиялари, лицензиялар, патентлар, савдо белгилари, ноу-хау, муҳандислик-техник хизматлар, турли хил ахборотлар ва бошқа турдаги ахборот ресурслари сотиш ёки айирбошлаш субъекти сифатида ҳаракат қилади.
Замонавий жамиятда ахборот хизматлари учун асосий ахборот манбаи маълумотлар базалари ҳисобланади. Улар ахборот хизматлари, коммуникациялар ва улар ўртасидаги муносабатлар, ахборот хизматларини сотиш ва сотиб олиш тартиби ва шартларини етказиб берувчилар ва истеъмолчиларни бирлаштиради.
Ахборот маҳсулотларини етказиб берувчилар:
* маълумотлар базалари яратиладиган ва сақланадиган, шунингдек, уларда доимий равишда ахборот тўпланиб, таҳрир қилинадиган марказлар;
* турли маълумотлар базалари асосида ахборот тарқатувчи марказлар;
* телекоммуникация ва маълумотлар узатиш хизматлари;
* уни таҳлил қилиш, умумлаштириш, прогноз қилиш, масалан, консалтинг фирмалари, банклар, фонд биржалари учун муайян фаолият соҳаси бўйича ахборот тўпланадиган махсус хизматлар;
* тижорат фирмалари;
* ахборот брокерлари.
Ахборот маҳсулотлари ва хизматлари истеъмолчилари турли юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланади. Ҳозирги кунда жаҳонда ахборот маҳсулотлари ва хизматлари бозори жадал суръатлар билан шаклланмоқда, уларнинг энг муҳим таркибий қисмлари:
1.Техник ва технологик компоненти. Булар замонавий ахборот ускуналари, кучли компютерлар, ривожланган компютер тармоғи ва тегишли ахборотни қайта ишлаш технологияларидир.
2. Меъёрий-ҳуқуқий компоненти. Булар ҳуқуқий ҳужжатлар: қонунлар, фармонлар, ахборот бозорида тараққий этган муносабатларни таъминловчи қарорлардир.
3. Ахборот компоненти. Бу зарур маълумотларни топишга ёрдам берувчи ахборот- навигация воситалари ва тузилмалари.
4.Ташкилий компоненти. Булар ахборот маҳсулотлари ва хизматларини ишлаб чиқарувчилар ва дистрибюторлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни давлат томонидан тартибга солиш элементларидир.