10-Ma’ruza mashg’uloti Mavzu: areal lingvistika

Lingvistik geografiya va areal tilshunoslik munosabati.

Lingvistik geografiya metodi bilan shevalarni o‘rganish Ukraina Belorusiyada ham yaxshi rivojlangan bo‘lib, bu respublikalarda shevalar atlasini tuzish tugallandi va nashr etildi.O‘zbekistonda esa lingvo – geografik metod bilan shevalarni o‘rganish 1940 yillarda boshlandi va bu sohada ish davom etmoqda.Karta ham, atlas lingvistik geografiyaning ifoda vositasi bo‘lib, uning asosiy maqsadi tilning taraqqiyot qonunlari va yo‘llarini, konkret dialektlarning paydo bo‘lishi va hozir mavjudligini sabablarini, shuningdek, dialekt hususiyatlarning milliy tilga bo‘lga munosabati va o‘zaro aloqasi masalalarini tushuntirib berishdir.Nihoyat lingvistik geografiya bir qator umumlingvistik muammolarini ya’ni tilda lahja, dialekt, shevalar mavjud bo‘lsa, ularning hususiyatlari va bu hususiyatlar nimalari bilan chegaralanishi, dialektlarning umummilliy tilga bo‘lgan munosabati va shu kabi masalalarni hal qilmog‘i kerak.O‘zbek dialektlarini kartalashtirish ishini prof. V.V.Reshetov boshlab berdi. U Toshkent viloyatining bir qismini lingvistik tekshirdi va Ohangaron vohasidagi shevalarda uchraydigan fonetik, leksik va grammatik farqlarni kartaga ko‘chirdi. O‘zbek dialektologiyasida birinyai bo‘lib o‘zbek qurama shevalarining 49 ta lingvistik kartasini tuzdi.Professor V.V.Reshetov o‘zi o‘rgangan territoriyadagi izoglassalarning tarqalishini o‘rganib, ayrim sheva vakillarinng etrogenezini aniqlashga shuningdek, real til faktlari asosida qurama shevalarining aniq tasnifini berishga muvoffaq bo‘ldi.O‘zbek xalq shevalari atlasi hozirgi zamon o‘zbek tili shevalarining rang–barang xususiyatlarini xaritalarda ifodalaydi.Lingvistik kartalarda ko‘rsatilgan dialektal hususiyatlar va ularning tarqalishi tilshunoslarga ayrim til hodisalarining tarixiy taraqqiyoti va o‘zbek milliy tilining kelib chiqishi kabi masalalarni yanada chuqurroq o‘rganish imkonini beradi.