10. Фан тушунчаси. Фан тараққиётининг асосий босқичлари. Фаннинг кўп функциялари



Download 82,96 Kb.
bet9/11
Sana23.02.2022
Hajmi82,96 Kb.
#168260
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
Илмий тадқиқот

Интуиция - уацщатни мантщий далиллар ёрдамисиз, бевосита англаб етиш цобилиятидир. У доим инсон акди ва жони биргаликда амалга оширган катта иш махсули хисобланади. Шу маънода факат истеъдодли, мехнаткаш ва тиришкок одамларгина

интуитив билишга кодир.

Интуиция муаммоси фалсафа ва табиатшунослик тарихида хар хил, баъзан бир-бирини истисно этувчи ёндашувлар, нуктаи назарлар ва тасаввурлар билан тавсифланади. Антик фалсафадаёк бу муаммо атрофида кескин бахслар булган. Иония фалсафаси намояндалари интуицияга бевосита билим, сезги аъзолари оркали билиш шакли деб караган булсалар, элей мактаби вакиллари, шунингдек, Левкипп ва Демокрит бевосита билим ва сёзги аъзолари оркали билишни рад этганлар, сезгиларни сохта деб эълон килганлар. Сукрот талкинида интуиция «даймоний» ёки «предмет гоясига эгалик»дир. Платон хам хиссий билишни хакикат эмас деб

хисоблаган.

Янги даврда Декарт, Спиноза, Лейбниц интеллектуал интуиция хакидаги таълимотни яратди. Декарт интуиция деганда сезгиларнинг омонат гувохлиги ва тартибсиз хаёлнинг алдамчи мулохазасига булган ишончни эмас, балки теран ва зехнли аклни тушунади. Спиноза интуицияни нарсаларнинг мохиятини камраб олувчи энг ишончли билиш деб хисоблайди. Сенсуалистлар сезги даражасидаги интуицияни таргиб килади, сезги аъзолари оркали, бевосита билишни биринчи уринга куяди. Ж.Локк фикрига кура, акд —сезги аъзолари фаолиятининг хакикий натижаларини узлуксиз кайд этувчи кузгу, холос. Билишнинг бу томонини рад этиб булмайди: акл шу томонга уз эътиборини каратгани захоти, у худди куёшнинг ёркин нурлари каби, узини бевосита идрок этишга мажбур килади. Иккиланиш, шубдаланиш, урганишга х,еч кандай Урин колмайди: акл шу захоти унинг ёркин нурлари билан тулади, исботлаш ёки урганишга мухтож булмайди, бирок хакикатни факат унга уз эътибори каратилганлиги туфайли идрок этади. Муаммони Урганишга немис классик фалсафаси мухим хисса кушди. Кант ит'еллектуал интуиция кобилиятини инкор этиб, соф аперцепция гоясини илгари суради. Бирок кейинчалик Фихте Кантнинг соф аш-рцспцияси амалда интеллектуал интуициянинг узи эканлигини,


  • Декарт, Спиноза ва Лейбницнинг амалда мавжуд нарсаларни билиш кобилияти сифатида каралган интеллектуал интуициясидан Кантда интуиция фаолиятни билишга каратилганлиги билан фарк кплишини курсатди. Фихтенинг узи интеллектуал интуицияни амалда мавжуд нарсаларни эмас, балки мутлак нарсалар фаолиятини билиш сифатида тушунади. Шеллинг Кант-Фихте йуналишини ривожлантириб, уларнинг таълимотини узининг грансцендентал идеализми - «субстанцияни билиш учун» уз нагурфалсафаси билан тулдиради, эстетик тасаввурни биринчи Уринга куяди. Утмиш рационалистларидан фаркли уларок, у им|уициянинг сабабларини идрок эмас, балки акл фаолиятидан кпдиради. Гегель уз утмишдошларининг интеллектуал интуиция чакидаги таълимотларига танкидий ёндашиб, билиш мантиги, п.марияси сифатида диалектикани ишлаб чикади. У фалсафани мфаккур фанига айлантиради, унинг соф тафаккурга асосланган мангикий окилона тизимини яратади, шу сабабли унинг мп.лимотида интеллектуал интуиция урнини диалектика эгаллайди.

XX аср бошида хар хил мактаблар: Гуссерлнинг феноме-нологик интуиция (редукция), Бергсоннинг интуитивизм, Фрсйднинг онг ости интуицияси ва бошка йуналишлар юзага миди. Бу мактаблар интуицияни билишнинг инстинкт, онг ости ходисаси, диний эътикод ва хоказоларни узида уйгунлаштирган нррационал харакати сифатида тушунади. Бу йуналишларнинг Учи га хос хусусияти шундаки, улар дунёни илмий билишда аклнинг, тушунчалар воситасида тафаккурнинг ролини камситади.



Гафаккур урнига предметни кераксиз рационалистик мулохазаларсиз «асл холича» камраб олиш имконини берувчи интуиция куйилади. Бугунги кунда иррационализм гояларини экзистенциализм, неопозитивизм ва хозирги замон фалсафасининг ийрим бошка йуналишлари ривожлантирмокда. Масалан, экзистенциалист Хайдеггер фикрига кура, «экзистенция»ни мантикий тушуниш мумкин эмас. Ясперсда эътикод, интуитив тарзда караладиган мистик «вахий» биринчи уринга куйилади. Марсель «абстракциялар рухи»га карши аёвсиз курашни таргиб килади. Инглизлар Росс, Мур, Ричард моддий нарсаларни билишнинг сезги ва акл даражаларини четлаб утиб, кандайдир мистик интуиция ёрдамида, бевосита билиш мумкинлигини исботлашга харакат килади. Шундай килиб, утмишда файласуфлар интуиция деганда инсоннинг хакикий борликни билиш кобилиятини тушунган, уларнинг айримлари (Спиноза) интуицияга аклнинг олий куриниши сифатида ёндашган булсалар, хозирги интуитивистлар аклнинг, тафаккурнинг ролини камситадилар ёки инкор этадилар, алогизм ва мистик иррационализмни таргиб киладилар. Мантик сифатида тушуниладиган диалектика интуи­ циянинг шаклланиши ва унинг натижаларига танкидий ёндашилишига имконият яратади. Гарчи интуиция дедуктив назариянинг мухим бугинларини курсатиб берса-да, у бизни уларни исботлаш заруриятидан халос этмайди. Бевосита, кутилмаган ва англаб етилмаган билим сифатида интуиция курук жойда эмас, балки вазифаларни ечиш, ечимни «интуитив» топишни белгилайдиган муайян асослар мавжуд булган холда юзага келади. Бирок интуиция натижаларини билимнинг тегишли шарт-шароитлар мавжуд булган сохаларида текшириш лозим. Масалан, математика ва физикада олинган натижаларни факат тажриба утказиш йули билан текшириш мумкин. Инсон рухияти хиссий, окилона ва эйдетик билимнинг янги шаклларини яратиш узлуксиз жараёни сифатида амал килади. Инглиз олими Г.Уоллес маънавий ижод жараёнларининг тайёргарлик, етилиш, англаш ва текшириш куйидаги боскичларини кайд этган. Ижоднинг мухим боскичи - янгиликни интуитив англаш, тушуниб етиш. Интуиция - кутилмаганда бевосита олинган билим. Инсон билимининг жадал суръатларда ривожланиши ижод килишни урганиш вазифасини куяди. Ижодий фаолият хамда таълим методларини урганиш хакидаги фан эвристика деб аталади. Илмий давралардаги сухбатлар, фикрлар алмашинуви, мунозаралар, муаммоли вазиятлар тахлили - шахснинг маънавий, ижодий кобилияти ривожланишига кумаклашади. Интуиция ва ижодни формал мантик воситалари ёрдамида тавсифлаш мумкин эмас, бирок эвристик методлар оркали субъектнинг истеъдоди, хотираси, зехни, тасаввурини
сафарбар этишни талаб килувчи янгилик устида изланишлар олиб борилади. Индуктив тафаккур - ходисаларнинг бир кисмини урганиш оркали олинган билимни ходисаларнинг бутун туркумига нисбатан татбик этиш эвристик усул хисобланади. Ухшашлик буйича тафаккур хам эвристик мушохада юритишнинг хакикатга эришишни кафолатламайдиган, бирок оддий фараз хам хисобланмайдиган усулидир. Математик моделлаштириш хам эвристик усул хисобланади. Фаннинг барча тамойиллари эвристик мазмунга эга, Масалан, физикада мувофиклик принципидан фойдаланилади: эски ва янги назария уртасида мувофиклик булиши керак, янги назариянинг математик аппарата маълум даражада эски назарияга мос келиши лозим. Фалсафа эвристик хусусиятга эга, шу сабабли юксак чуккиларни эгаллаш интуиция ва ижодни англаб етишнинг таъсирчан воситаларидан бири хисобланади.



Download 82,96 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish