1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

10
 
шафтларининг экологиясини ўрганиш, тизим, фаоллиги, динамикаси ва 
эволюцияси, шунингдек, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг 
муаммолари ишлаб чиқилди. Д.Н.Кашкаров ишларида ландшафтнинг айрим 
элементлари ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги, бирлиги ҳамда модда ва энергия 
алмашинуви, намлик, тупроқ ва биотик омилларнинг роли, антропоген 
омилининг ландшафтларга таъсири ва бошқаларни очиб берган. 
П.А.Баранов ва И.А.Райковалар Помир тоғларида чўл биоценозларининг 
келиб чиқиши, динамикаси ва эволюциясида организмларнинг ҳаѐтида ноқулай
ҳароратнинг аҳамияти, маданий биоценозларни юқори тоғ шароитида 
яратиш масалалари ишлаб чиқилди. Р.И.Абалин, Е.П.Коровин, М.В.Культиасов 
ва И.И.Гранитовларнинг эколог – фитоценологик қарашлари уларнинг чоп
этган бир қатор ишларида ўз аксини топган. Марказий Осиѐдаги 
ҳайвонлар экологияси йўналишлари бўйича комплекс илмий ишлар 
Т.З.Зоҳидов номи билан чамбарчас боғлиқ. 
Т.Зоҳидов Қизилқум чўлларининг ўзига хос ҳаѐт макони эканини, 
қумли, шўрхок лойли ва тошлоқ чўлларини мустақил биотоплар сифатида 
тавсифлаб, уларни ўз навбатида майда ҳудудий бирликлар, яъни фацияларга 
ажратиб берди. 
Д.Н.Кашкаров ва Т.З.Зоҳидов ва бошқаларнинг асарларида ҳар бир 
ташқи муҳит омили (геологик, тарихий, орографик, иқлим, субстрат, 
ўсимликлар ва ҳоказолар) таъсирида маълум ҳудудлар бўйича ҳайвонлар 
гуруҳи ҳамда биоценозларнинг тақсимланганлиги очиб берилган. 
Ўзбекистонда ўсимликлар айрим турларининг экологиясини (аутэкология) 
ўрганиш ишлари Е.Т.Коровин, М.В.Культиасов ва М.С.Поповларнинг ишлари 
билан боғланган. Ўзбекистонда экологик йўналишдаги ишларнинг асосчилари 
Д.Н.Кашкаров ва Е.П.Коровин ҳисобланади. 1930 йилларда бу олимлар 
томонидан “Муҳит ва жамоа”, “Ўрта Осиѐ ва Қозоғистон чўлларининг турлари 
ва улардан хўжаликда фойдаланиш истиқболлари”, “Чўллардаги ҳаѐт” каби 
илмий асарлар чоп этилиб, бу асарларда экология фани ва унинг вазифалари, 
услублари ўз аксини топган. Экологик кузатишларни кучайтириш мақсадида 
Ўзбекистон Фанлар Академияси қошидаги Ботаника институтида В.А.Буригин 
раҳбарлигида ўсимликлар экологияси лабораторияси ташкил этилди. Ушбу 
лаборатория ходимлари чўл ва чала чўл шароитида ўсимликларнинг мослашиш 
хусусиятларини 
ўргандилар. 
Натижада 
тоғ 
олди 
минтақаларида 
фитомелиоратив ишларнинг ривожланишига асос солинди. Кейинчалик бу 
ишлар О.Х.Ҳасанов, Р.С.Верник, Т.Раҳимова ва бошқалар томонидан давом 
эттирилди. Чўл минтақаси ўсимликларининг биологик ва физиологик 
хусусиятлари З.Ш.Шамсиддинов, И.Ҳамдамов, Н.Сальманов, Л.С.Таевская 
ва шу каби олимлар томонидан ўрганилган бўлиб, уларнинг асарларида шувоқ,
изен, комфоросма, саксовул, терескин ва шу каби чўл 
ўсимликларининг хусусиятлари турли хил тупроқ шароити билан чамбарчас 
боғлиги очиб берилган. 
Ўзбекистонда ҳайвонлар экологиясини ривожлантиришда ҳисса қўшган 
олимларга Т.З.Зоҳидов, А.М.Муҳаммадиев, В.В.Яхонтов, М.А.Султанов, 

---