1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

81
 
жадаллашишига ва шу асосда жинснинг емирилишини тезлатишга ѐрдам 
беради. 
Ўсимликлар, бактериялар, замбуруғлар ва ҳайвонларнинг тупроқга 
таъсири кучли. Ўсимликлар ўзларининг илдизи ѐрдамида тупроқдаги 
минерал моддаларни ўзлаштиради. Бу моддалар кейинчалик органик 
моддалар ҳолида яна тупроқка қайтиб парчаланади. Тупроқда моддаларнинг 
парчаланиши ва ҳаводаги эркин азотнинг ўзлаштирилиши микроорганизмлар 
томонидан амалга оширилади. Тупроқда микроорганизмларнинг кўплиги 
парчаланиш ва чириш жараѐнларининг тезлигини белгилайди. Шунингдек, 
тупроқда рўй берадиган модда алмашинуви жараѐнига унда яшовчи 
умуртқасиз ва умуртқали ҳайвонларнинг ҳам таъсири бор. Чувалчанглар, 
ҳашаротлар ва уларнинг личинкалари тупроқдаги органик моддалар билан 
озиқланиб, уларни парчалайди ва тупроққа аралашишига ѐрдам беради. Ер 
остида яшовчи кемирувчи ҳайвонлар тупроқнинг чуқур қатламларини қазиб, 
юзага чиқариб ташлаши билан унинг донадорлиги ва 
ғоваклигини 
яхшилайди. Тупроқнинг ғоваклиги, унинг сув ва ҳаво ўтказувчанлиги, 
иссиқлик тартиби ва шунга ўхшаш хоссалари ундаги биокимѐвий 
жараѐнларни тезлаштирувчи хусусиятлар бўлиб ҳисобланади. 
Тупроқ табиатнинг мураккаб тузилган ҳосиласи бўлиб, у қаттиқ, суюқ, 
газсимон ва тирик таркибий қисмлардан иборат. 
Тупроқнинг қаттиқ қисми 
асосан минерал (лот. 
minera 
- руда) ва органик моддалардан ҳамда қаттиқ 
заррачалардан таркиб топган бўлиб, булар тупроқ умумий массасининг бир 
қисмини ташкил қилади. Унинг қолган қисмини эса тупроқ зарралари 
орасидаги бўшлиқларни эгаллаган сув, ҳаво ва тирик организмлар ташкил 
қилади. Бу таркибий қисмларнинг нисбати тупроқ унумдорлигини белгилайди.
Тупроқнинг унумдорлиги кўп жиҳатдан ундаги макроэлементлар – 
алюминий, темир, калий, магний, кальций, фосфор, олтингургурт, кремний 
элементларининг бирикмалари, 
шунингдек унга камроқ миқдорда талаб 
қилинадиган микроэлементлар – 
мис, молибден, йод, бор, фтор 
ва б.қ. ҳамда 
органик моддалар асосини ташкил қилувчи гумус миқдорига боғлиқ.