1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Муҳаммад ал-Хоразмийнинг 
(782-847 йиллар) “Китоб 
сурат ал-арз” асарида дунѐ океанлари, қуруқликдаги қитъалар, қутблар, 
экваторлар, тоғлар, дарѐ ва денгизлар, кўллар, ўрмонлар ва улардаги 
ўсимлик, ҳайвонот дунѐси, шунингдек, бошқа табиий ресурслар – ернинг 
асосий бойликлари ҳақида кўпгина қимматли маълумотлар келтирилган. 
Абу Наср Фаробий 
(873-950 йиллар) ботаника, зоология, одам анатомияси 
ва табиатшуносликнинг бошқа соҳаларида фикр юритиб, табиатда бўлиб 
турадиган табиий танланишни ва инсонлар томонидан олиб бориладиган сунъий 
танланишни тан олади. Немис олими М.К.Броккельманнинг рўйхатида 
Форобийнинг турли соҳаларга оид 180 та асарларининг рўйхати келтириладию бу 
асарлар бир неча гуруҳларга бўлинади. Шулардан иккинчи гуруҳга Форобийнинг 
табиатшунослик илми, амалий фаолият ва ҳунармандчилик масалаларига оид 
асарлари киритилган. Форобий туршуносликнинг турли тармоқлари билан 
шуғулланган бўлиб, “Китоб ал-ҳажм ва алмиқдор”, “Китоб ал- мабоди ал-инсон”, 
“Қаламфиаъзо ал-ҳайвон” асарлари бунга далил бўла олади. Форобий ўзининг 
“Ихсоа ал-улум ва ал-таъриф” асарида замонасидаги илмларни ҳар томонлама 
ўрганиб, уларни маълум тизимга солиб, туркумларга ажратди, ҳар бири илм 
тармоғига таъриф беришга ҳаракат қилди, табиатшунослик илмига катта эътибор 
берди. Табиатшуносликка оид “Одам аъзоларининг тузилиши”, “Ҳайвонлар 
аъзолари ва уларнинг вазифалари ҳақида” каби асарларида одам ва ҳайвонлар 
айрим аъзоларнинг тузилиши, хусусиятлари ва вазифалари ҳақида, уларнинг 
ўхшашлиги ва фарқлари келтирилиши билан бирга асосий анатомик, физиологик 
тушунчалар берилган. Уларнинг руҳий ҳолатларидаги хусусиятлари ҳақида ҳам 

---

6
 
тўхталиб ўтилган. Одам аъзосининг тузилиши ва вазифалари ҳақида сўз 
юритилганда уларнинг ўзаро боғлиқлиги ва яхлитлиги, уларда келиб чиқадиган 
ўзгаришлар яъни касалликлар биринчи навбатда овқатланиш тартибининг 
бузилиши оқибатида келиб чиқади, деб тушунтиради.Форобий табиий ва инсон 
қўли билан яратилган сунъий нарсаларни ажратган. Инсон омилининг таъсири 
катта эканлиги, табиий ва сунъий танлаш ҳамда табиатга кўрсатиладиган бошқа 
таъсирларни баҳолаган.