1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Абу 
Райҳон Беруний 
(973-1051 йиллар) ѐзиб қолдирган асарларида (унинг 152 та 
асари бўлиб, шундан бизгача 27 таси етиб келган) йил ва фаслларнинг 
ўзгариши билан ҳайвонлар ва ўсимликларнинг ўзгариши тўғрисида фикр 
юритилган. Беруний баъзи табиий-илмий масалаларда табиат ҳаѐтидаги 
диалектикани топишга ҳаракат қилади ва шу зайлда умумий шаклда бўлса 
ҳам кейинги даврлардаги табиатшунос олимларга баъзи муҳим илмий 
муаммоларни ечишлари учун йўл кўрсатиб беради. Хусусан, Беруний 
айтадики, гарчанд, ердаги ўсимлик ва ҳайвонларнинг яшаши учун зарур 
имкониятлар чекланган бўлса-да, ўсимлик ва ҳайвонлар чексиз кўпайишга 
интилади ва шу мақсадда курашади. Унинг айтишича бирорта ҳайвон ѐки
ўсимлик тури ер юзини бутунлай қоплаб олса, бошқаларнинг кўпайишига 
ўрин қолмайди. Шунинг учун деҳқонлар экинларни ўтоқ қиладилар, аса- 

---

5
 
ларилар асални бекорга ейдиган ўз жинсларини ўлдирадилар. Беруний - ер 
юзининг ўзгариши ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўзгаришига олиб келади, деб 
таъкидлайди. Беруний асарларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг биологик 
хусусиятлари, уларнинг тарқалиши ва хўжаликдаги аҳамияти ҳақида 
маълумотлар топиш мумкин. Берунийнинг бу соҳадаги қарашлари асосан 
“Сайдана”, “Минералогия”, “Қадимги авлодлардан қолган ѐдгорликлар” 
асарларида таҳлил этилган; ўсимлик ва ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан 
алоқаси, уларнинг хулқ-автори табиат фасилларининг ўзгариши билан 
боғлиқ равишда ўзгариши мисоллар билан тушунтирилган. Жумладан асарда 
қиш қаттиқ келса, қушларнинг тоғдан текисликларга тушиши, чумолилар- нинг 
уясига бекиниб олиши ва ҳоказолар кўрсатилган. Беруний ер қиѐфасининг 
ўзгариши 
ўсимлик 
ва 
ҳайвонот 
дунѐсининг 
ўзгаришига, 
тирик 
организмларнинг ҳаѐти ер тарихи билан боғлиқ бўлиши керак, деб ҳисоблайди. 
Қумни ковлаб, унинг орасидан чиғаноқни топиш мумкин, дейди аллома. 
Бунинг сабаби шуки, бу қумликлар қачондир океан туби бўлган, деб хулоса 
чиқаради. 
Беруний “Сайдана” деган асарида 1116 тур дори – дармонларни 
тавсифлаган. Берунийнинг “Қадимги авлодлардан қолган ѐдгорликлари” ва 
“Ҳиндистон” деган асарларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилиши ҳамда 
уларнинг ташқи муҳит билан алоқаси ҳақида ҳам қизиқарли маълумотлар 
келтирилади. 
Буюк аллома