1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

ОША 1 Ошмоқ 
фл. рвш. 
Орзулари амалга оша бошлади. 
2 кўм. (б.к. билан) 
Устидан ёки ичидан ўтиб; орқали. 
Алимардон унга 
елкаси оша қаради. 
Ў. Ҳошимов, Қалбингга қулоқ сол. 
Қалам ва қалб соҳиби 
бениҳоя хилма-хил йўл-лар ва сўқмоқлар оша бетиним ўз чўққисини излайди, 
меҳнат ва машаққат билан унга етади. 
Ш. Тошматов, Тонгдаги кўланка. 
3 
кўм. (б. к. бшан) 
Давомида, мобайнида, бўйи. 
Чақалоқлар оч ва 
яланғоч, Ер ва сув деб ўтди деҳқонлар, Йиллар оша, асрлар оша Ҳукм сурди 
шундай замонлар. 
Э. Раҳим. 
4 
Орадан маълум вақт ўтказиб, орада маълум вақт қолдириб. 
Кун оша. 
Ой оша. Йил оша. 
5 
рвш. шв. 
Жуда, ўта; ҳаддан ташқари. 
Ҳуройимнинг дарди оша ёмондир, 
Рустамни кўр-моғи унинг гумондир. 
«Рустамхон». 
6 
рвш. шв. 
Узоқ, йироқ, бегона (юрт, эл, мамлакат ҳақида). 
Оша юртдан 
келдим сени сўроқлаб. Пиёда йўл юрдим, бағримни доғлаб. 
Фозил шоир. 
Оша 
юртдан келган экан зўравор, Бундай меҳмон, болам, сенга не даркор? 
“Алпомиш” [196,252]. 
Кўринадики, ЎТИЛ (Ўзбек тили изоҳли луғати) да 
ошмоқ
феълининг 
равишдош шакли бўлган 
оша
сўзи мустақил лексема сифатида қаралган ва 
алоҳида изоҳланган. Бу ҳолат ошмоқ феълининг 
оша 
грамматик шаклида бошқа 

---

104 
кўмакчиларга нисбатан грамматик яхлитланиш кучлироқ эканлиги ҳамда, шунга 
мувофиқ равишда, семантик силжишнинг меъёр чизиғидан ўтганлиги билан 
белгиланади. 
Қарата, бўйича, бўйи, орқали, қараганда, қараб
кўмакчиларида ҳам 
шундай ҳолатни кўриш мумкин. Назаримизда, грамматик шакли асос лексема 
шаклидан фарқ қиладиган кўмакчилар талқинида ҳам шундай йўл тутиш 
мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. Масалан, 
томон, қарши, кейин, бошқа
кўмакчилари. Чунки улар ҳам семантик силжиш жиҳатидан юқоридаги 
лексемалардан кескин фарқланмайди ва, аксинча, яқинлик кўпроқ.
Таҳлиллардан маълум бўладики, 
оша
кўмакчисининг юқорида қайд 
қилинган ҳар икки маъноси учун ҳам 
ошмоқ 
лексемасининг 9 - (“маълум бир 
тўсиқ, чегара ёки баландликдан ўтмоқ”) маъноси асос бўлган. Ушбу 
маънонинг модификацияси учун бош келишик шакли хизмат қилади. Чунки 
бош келишик ўрни бошқа келишиклар билан алмашиши натижасида кўмакчи 
мустақил феълга айланиб қолади: 
тоғ оша – тоғдан оша / тоғни оша, асрлар 
оша – асрлардан оша /
асрларни оша
каби. Бунда отнинг сон категорияси ҳам 
мустақил феълни кўмакчи феълга модификациялашда бетараф мавқега эга 
эмас. Чунки 
оша
кўмакчиси қўлланган ҳолатларда кўпинча кўплик сон шакли 
иштирок этганлигини кузатамиз.
Демак, оша кўмакчисининг модификацияловчиси бош келишик шакли 
бўлиб, сон категорияси унга маълум маънода кўмаклашувчи восита 
ҳисобланади. “Маълум маънода” ифодаси сон категориясининг белгиловчи 
восита эмаслиги учун қўлланди. Чунки айрим ҳолларда бирлик сон 
қўлланиши ҳам мумкин: 
чўл оша, тоғ оша
каби. Шунингдек, 
оша
кўмакчисида маъно кучайтириш хусусияти ҳам мавжуд бўлиб, бу 
шаклланаётган отнинг одатда кучайтирувчи маъно ифодалайдиган - лар 
кўплик сон шакли билан қўлланиши билан ҳам белгиланади.
Томон
кўмакчиси. Бу кўмакчи жўналиш келишиги билан қўлланадиган 
кўмакчилар сирасига мансуб бўлиб, 
томон
лексемасидан унган. Ўзбек тилининг 

---