1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

қараганича узоқ туриб қолди 
(А.Қаҳҳор)
. 
2.
 Менга қара, хотин! - деди Ҳожи 
жиддий тусда. Ўзбек ойим қаради 
(А.Қодирий). 3 
.Бу жувон менга қараб 
келар эди 
(Ғ.Ғулом).4. 
Деҳқонлар тўдаси қишлоққа қараб юрди 
(С.Аҳмад). 5.
 
Яширин хабарларга ва баъзи аломатларга қараганда, Бадиуззамон 
Астрободда исён кўтариш фикрлари билан овора бўлаётгани ҳақида гапирди 
(Ойбек). “1- ва 2- гапларда [
қарамоқ
] лексемасининг “кўриш учун кўз 
ҳаракатини бирор томонга, нарса ёки кимсага йўналтирмоқ” семемасининг 
нутқий луғавий маъно сифатидаги воқеланиши кузатилади. Бу семема 
кейинги гапларда ўзининг “кўриш учун” семасини 0 (ноль) даражагача 
кучсизлантиради ва қолган семалар маълум даражада сусайиб, “ҳаракат 
йўналган томон” (4-гап), “айириб кўрсатмоқ”, “таъкидлаш”, шунингдек, 
“қиёслаш”, “солиштириш” (5-гап) маъноларини билдиради. [
қарамоқ
] 
лексемаси [
кўрмоқ
] лексемаси билан маънодош бўлганлиги боис, улар 
семемаларининг грамматик маънога айланган кўринишларида ҳам мазкур 
маънодошлик маълум даражада сақланган бўлади. Қиёсланг: 
Олмага 
қараганда нон ширин - олмадан кўра нон ширин
” [21,125].
Олимнинг таъкидлашича, [
қарамоқ
] лексемаси кўмакчи вазифасида 
қўлланганда унинг семемаси таркибидаги “кўзни мақсадли йўналтирмоқ” 
семаси лисоний ва нутқий ҳодисаларни боғлаш вазифасини ўтайди. Бошқача 
айтганда, 
қарамоқ
кўмакчисининг [
қарамоқ
] лексемаси ҳосиласи эканлигига 
ишора қилиб туради [21,15]. 
Нисбий кўмакчиларда грамматик маъно ўзига асос бўлаётган генетик 
маъно билан кучли ёки заиф алоқада бўлиши мумкинлиги олим эътиборидан 
четда қолмайди. “Мустақил лексемаларнинг номустақил сўз сифатида 
қўлланишларида нутқий маъноларнинг ўзлари мансуб семалар билан 

---

52 
боғланишлари кучли ёки кучсиз бўлиши мумкин. Бу, айниқса, кўмакчи феъл 
вазифасида келган лексемаларда яққол кўзга ташланади” [21,125].
Умуман олганда сўз туркумларида оралиқ учинчининг мутлақлиги 
кўмакчиларнинг моҳиятида яққол кўзга ташланади. Бу ҳақда тилшунос 
М.Қурбонова “формал-функционал тадқиқотларда диалектик логиканинг ана 
шу “оралиқ учинчи” қонуни тил фактларини ўрганишга татбиқ этади. Чунки 
тил бирликлари орасидаги боғланишни, давомийликни таъминлашда бу 
қонуннинг аҳамияти катта ва унинг таҳлил ва талқинларида ҳам алоҳида 
эътиборга олиниши зарурлигини таъкидлайди” [111, 27].
Мустақил сўзлардан луғавий маъно кучсизланиши асосида соф 
боғловчилар томон борилишини фақат махсус гуруҳ сўзлар оралиқ учинчиси 
орқалигина эмас (
мустақил сўзлар – махсус гуруҳ сўзлар – ёрдамчи сўзлар
) 
балки приватив оппозициялар оралиғида ҳам кўриш мумкин”. Ушбу қонун 
мустақил сўзларнинг транспозитив ва конверсив жараёнларида ҳам мавжуд 
бўлишига ишора қилади.