|
The cat is under the table – Мушук стол остида.
– The cat is on the table – Мушук стол устида.
Албатта, бунга инглиз
тилидаги предлогнинг ўзбек тилига равиш орқали берилиши сабаб бўлади.
Предлог лексик маънога эгалиги ҳақидаги фикр В.Г. Гакнинг қуйидаги
тезисида янада очиқроқ ифодаланади: аниқ предметлар ўртасидаги аниқ
муносабатни нолисоний борлиқда шу предметларнинг ўзи сингари ҳодиса
сифатида қабул қилиш зарур [31, 128].
Инглиз тили предлогларининг грамматик тавсифи, энг аввало, уларнинг
сўз туркумлари тизимидаги ўрни билан боғлиқ. Сўз туркумлари ҳақидаги
лингвистик назариялар кўп асрлик тарих ва анъаналарга эга бўлишига
қарамасдан, улар объектига хос муаммолар ҳанузгача тўлалигича ҳал
қилинмаган, дейиш мумкин [134, 32-34]. Жумладан, энг баҳсталаб
масалалардан бири инглиз тилидаги предлог ва боғловчиларнинг сўз
туркумларидаги ўрни муаммосидир. Масалан, Б.А. Ильиш ҳозирги замон
тилшунослигидаги предлог ва боғловчилар ҳақида шаклланган мавжуд
қоидалар бу синфга кирувчи сўзларни икки типга ажратиш учун жиддий
мезон вазифасини бажара олмайди, деган фикрга асосланиб, уларни битта сўз
туркумига бирлаштириш лозимлигини таъкидлайди [142, 214-217].
45
Дарҳақиқат, одатда, предлог вазифалари ҳақида гапирилганда, улар
“предметлар ва ҳодисалар ўртасидаги муносабатларни”, “гапнинг бир
бўлагининг бошқасига муносабатини” ифодалайди, деган фикр илгари
сурилади.
Маълумки, инглиз тилида жумла тузилганда предметга муносабатни
ифодалаш учун уни ифодаловчи сўз олдидан предлог қўлланилади. Предлог
томонидан ўта кучсиз даражада англашиладиган бундай келишик вазифасини
аниқлаштириш
инглиз
жумласидаги
предметликни
ифодаловчи
компонентдан предлог маъносини ажратиб олиш имкониятини яратади.
Предлогнинг бошқарувчи вазифасида келувчи сўз билан битишуви ва
предметлик маъносини англатувчи сўз гап тузилишининг турли ўринларида
келиши предлог ва предметни ифодаловчи сўз ўртасидаги боғликликларнинг
йўқолишига ёки заифлашишга олиб келмайди. Бинобарин, бундай таҳлил
гапда предлогнинг келишик вазифасини бажаришига ҳам таъсир қилмайди.
Айни пайтда боғловчи ҳам “сўз, сўз бирикмалари, жумлалар”
ўртасидаги муносабатларни, “предметлар ва ҳодисалар” орасидаги
боғлиқликларни ифодалаш учун хизмат қилади, деб ҳисобланади [17, 263].
Бу ўринда Б.А. Ильишнинг икки тушунча, муносабат ва боғланиш
ўртасидаги чегарани аниқлаш мушкул, предлог ҳам боғловчи сингари эргаш
гапни бошқариб келиши мумкин [142, 217], деган фикрига қўшилиб
бўлмайди. Масалан:
Weren't you rather touched by what he had to say?
[176].
Қолаверса, предлог ва боғловчининг синтактик ўзига хосликларини
белгиловчи ва уларни бир сўз туркумига киритишга тўсқинлик қилувчи
қуйидаги алоҳида хусусият мавжуд:
1) предлог билан келувчи кишилик олмошлари одатда объект
келишигида қўлланади:
Will you dance this with me, Lady Brett?-Брет хоним
мен билан рақс тушасизми?
[172]. Ва, аксинча, боғловчи билан келувчи
кишилик олмоши бош келишикда қўлланади (агар улар гапда тўлдирувчи
46
вазифасида келмаса):
He and I were sitting in the first two chairs outside the god
dam infirmary
[185].
2) предлог исм (бу ўринда “исм” атамаси от, олмош ва от вазифасида
келувчи сонларни ҳам ифодалайди) ёки бошқа сўз туркумидаги сўз ёки
сўзлар гуруҳи (жумладан, предикацияли структуралар) билан бирикиши
мумкин:
You sent for the barber
[187];
But I felt no different from before, I hadn’t
changed
[158] (→ from that time);
He looked forward to being alone
[170] (→ to
that);
From where he rested, the valley seemed as it was in the pit
[194] (→ from
that place).
Боғловчи эса исмдан ташқари туркумлар (феъл, равиш, модал ва, ҳатто
предикацияли структура билан бирикиб қўлланиши мумкин. Мисоллар:
From the time that he first went to his preparatory school she had seen little of him
[178] (an attributive clause: → that that);
3) предлог жумла охирида ҳам қўлланиши мумкин, боғловчилар учун
эса бундай хусусият хос эмас:
That's what we're here for
[190];
4) предлогни қоидага мувофиқ семантик ва синтактик бирлик
яхлитлигини бузмасдан нутқ сегментидан тушириб қолдириш мумкин эмас,
боғловчини эса мумкин ва бу гап тузилишини бутунлай ўзгартирмаслиги ёки
қисман ўзгартириши мумкин:
She would not see Tom at all that day, for she had
to start for London between five and six
[193] (→ She would not see Tom at all
that day: she had to start for London between five and six).
Б.А. Ильиш предлогни боғловчилардан ажратиш мумкин эмаслигини
исботлаш мақсадида
after, before, since
(предлог, боғловчи, равиш)ни мисол
келтиради ва уларни ҳозирги замон инглиз тилида қайси сўз туркумларига
қўшиш мумкин, деган саволни қўяди [142, 164].
Инглиз тилидаги
after, before, since, till, until
лексемаларининг грамматик
мақомини белгилаш масаласи инглиз тилшунослигида атрофлича ҳал
қилинмаган муаммолар сирасига киради ва бу яна тилшуносликдаги “оралиқ
Do'stlaringiz bilan baham: |
