1. Xo’jalik hisobi mohiyati va uning ahamiyati

37. Buxgalteriya balansida yuz beradigan o’zgarishlar 
 
Har bir xo‘jalik yurituvchi subekt o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida 
ko‘plab xo‘jalik operatsiyalarini sodir etadi. Bu xo‘jalik operatsiyalarining har biri 
sodir bo‘lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o‘zgartirib 
yuboradi. Lekin bu xo‘jaklik operatsiyalari balansga faqat to‘rt xil yo‘l bilan ta’sir 

---

etadi.Birinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat aktiviga 
ta’sir etadi. (+A –A) Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko‘payib, 
ikkinchi bir modda summasi aynan shu summaga kamayadi, lekin balansning 
umumiy summasi o‘zgarmasdan qoladi.Ikkinchisi, shunday xo‘jalik operatsiyalari 
sodir bo‘ladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, (+P –P) passivda bir 
modda summasi ko‘payib, ikkinchi modda summasi aynan shu summaga kamayadi. 
Bunda ham balansning umumiy summasi o‘zgarmaydi.Uchinchisi, shunday xo‘jalik 
operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, 
ular summasini ko‘paytirib yuboradi. (+A +P) Bunda yuz bergan xo‘jalik 
operatsiyasi ta’sirdia balansninng aktiv tomonda bir modda ko‘paysa aynan shu 
summaga passiv tomnda ikkinchi bir modda ham ko‘payadi.To‘rtinchisi, shunday 
xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham 
ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. (-A –P) Bunda yuz bergan xo‘jalik 
operatsiyasi ta’sirida balansninng aktiv tomonda bir modda kamaysa aynan shu 
summaga passiv tomnida ikkinchi bir modda ham kamayadi. 
38. Ish haqining dastlabki va sintetik hisobi. 

Mehnat va unga haq to‘lash hisobi korxonaning hisob tizimida asosiy 

o‘rinlardan birini egallaydi va u mehnatning son hamda sifati, istemolga 
yo‘naltiriladigan mablag‘lardan foydalanish ustidan operativ nazoratni ta’minlashga 
qaratilgan. Ishchilar mehnatiga haq to‘lashda tarif setkasi asos bo‘lib hisoblanadi. 
Tarif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to‘lash shakli va mazkur 
sohaning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Tarif tizimiga 
quydagilar kiritiladi: 
- bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to‘lanadigan haq miqdorini belgilovchi tarif 
stavkasi; 
- haq to‘lashda ish va ishchilarning (malakasi) turli razradlari orasidagi 
munosabatlarini ko‘rsatuvchi tarif setkasi; 
- tarif-malakaviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif setkasiga binoan ish 
va ishchining razradi aniqlanadi. 

---

Korxonalarga mehnatga haq to‘lash shakl va tizimlarini mustaqil belgilash 
huquqi berilgan. Mehnatga haq to‘lashning ikkita shakli mavjud: ishbay va vaqtbay. 
Mehnatga ishbay shaklida haq to‘langanda ish haqi, mahsulotning sifati, 
murakkabligi va ish sharoitini hisobga olgan holda, ishlab chiqarilgan mahsulot 
birligining miqdoriga bog‘liq. Vaqtbay shaklida ish haqi, xodimlar malakasi va ish 
sharoitini hisobga olgan holda, sarflangan (haqiqiy ishlagan) vaqtning miqdoriga 
bog‘liq. Xodimlarga tegishli ish haqi, mukofot, nafaqalar hisoblashni amalga 
oshirish bilan bir vaqtda bu summalar korxona buxgalteriyasida tegishli registrlarda 
hisobga olib boriladi. Barcha bu mehnat xarajatlari bevosita quyidagi schyotlarning 
debeti bo‘yicha 2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2310-«YOrdamchi ishlab 
chiqarish», 2510-«Umum ishlab chiqarish xarajatlari», 2610-«Ishlab chiqarishdagi 
yaroqsiz mahsulotlar», 2710-«Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar» 3100- «Kelgusi 
davrlar xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha 
xodimlar bilan hisoblashishlar» schyotining krediti bo‘yicha aks ettiriladi.