1. Xalıq bilimlendiriw sisteması haqqında túsinik O`zbekstan, Qaraqalpaqstan aymaqlarında xalıq bilimlendiriw sistemasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı

2. O`zbekstan, Qaraqalpaqstan aymaqlarında xalıq bilimlendiriw sistemasınıń payda bolıwı hám rawajlanıwı
İlim-pánde, dúńya xalıqlarında Shıģıs, Oraylıq Aziya adamzat jámiyeti mádeniyatınıń tuńģısh belgisi sıpatında tán alınģan. Danıshpan xalqımız óz tariyxın bilmeytuģın xalıqtıń keleshegi joq dep aqıl bergen. Sonlıqtan tariyxıy xaqıyqatlıqtı biliw, onı jas áwladqa jetkeriw tereń mánige iye<sup>2</sup>,— degen edi Birinshi Prezidentimiz İslam Karimov.
A`yyemgi jámiyette tárbiya negizinen turmıs hám miynet protsesinde alıp barıldı. Jámiyettiń rawajlanıwı menen balalardı turmısqa hám miynetke bunday etip tayarlaw talapqa juwap bermey qaldı. Tálim-tárbiyalıq tájiriybelerdi ulıw malastırıw ıqtiyajı, jas áwladtı turmısqa, miynetke jobalı hám tabıslı tayarlaw zárúriyatı arnawlı oqıw-tárbiya orınların ashıw mútájlıģın keltirip shıģardı, dáslepki mektepler payda boldı.
«Mektep» sózi biziń tilimizge grek tilinen kirgen. Bos waqıt, miynetten dem alıw mánisin ańlatadı. Gretsiyada áwelgi waqıtları oqıwshılardıń bilimdan adamlar menen sáwbetin mektep dep ataģan, keyin arnawlı oqıw-tárbiya orınların mektep dep ataw dástúrge aylanģan. Tálim-tárbiya isleri mekteplerde burınģı waqıtları jeke túrde, keyin jámiyettiń rawajlanıw talabına say oqıwshılar toparı, oqıwshılar jámááti menen alıp barılatuģın bolģan. Mektep, ustaz hám shákirt kelip shıqqan. Mektepler ol waqıtları oqıwshılarģa tiykarınan jazıw-oqıwdı úyretken, ónermentshilik mektepleri hám orayları payda bolģan.
VII ásirde arablar Oraylıq Aziyanı basıp aldı. VIII ásirde islam dini Oraylıq Aziyaģa sonıń ishinde O`zbekstan hám Qaraqalpaqstan aymaqlarına keń tarqaldı. İslam táliymatı negizinde jańa sistemadaģı oqıw-tárbiya orınları payda boldı. Arab tili hám arab jazıwı engizildi.
Qaraqalpaqstan aymaqlarında qalalarda, awıllarda, hár bir meshit-qáwimde baslawısh tálim beretuģın mektep-meshitler ashıldı, olardıń sanı XIX ásirde 318 ge jetti<sup>3</sup>. X1X-ásirde «arablardıń sabaq oqıtılatuģın jay» sózinen kelip shıqqan joqarı dárejedegi oqıw orınları-medreseler shólkemlestirildi. Oqıw múddeti medreselerde 6-8 jıl bolģan. Qaraqum iyshan, Nurılla axun, Qutlımurat inaq, Qalila axun, Matmurat axun, Ayımbet iyshan, Ayaqáwliye, Embergen axun, Sherniyaz axun, İyshan qala, Qoshmuxamed hám Tas medreseler solar qatarına kiredi.
Medreselerde sabaq bergen qaraqalpaq axunları Xiywa hám Buxara medreselerinde tálim alģan. Eń bilimdan qaraqalpaq mudarrisleri Xiywa medereselerinde sabaq beriwge shaqırılģan.
Joqarıda atı atalģan mektep-meshit, medereselerden basqa Shımbay, Qaraózek, Taxtakópir, Xojeli hám basqa aymaqlarda da kóplep mektep-meshitler, medreseler qurılģan. Olarda «Quran», «Háptúyek», «Nurlama», «Hádis», «Supı Allayar» sıyaqlı diniy sabaqlar oqıtıldı, dúńyalıq bilimler berildi. Mektep-meshitlerge balalar 6-8 jastan qabıl etildi, ul hám qızlar birge qosıp oqıtıldı.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń klassik shayırları; A`jiniyaz Xiywadaģı Sherģazı xan medresesin pitkerip awılına barıp mektep ashıp oqıtıwshılıq kásip penen shuģıllanģan. Abbaz shayır Nurılla axun, soń Ayımbet iyshan medresesinde oqıģan, Qaraqum iyshan medresesin pitkergen. Olar sol dáwirdiń talıp-ilimli adamları dárejesine kóterilgen hám Qaraqalpaqstan topıraģında aģartıwshılıqtıń rawajlanıwına kúshli tásir jasaģan.
O`zbekstannıń hár bir walayatında qanshadan-qansha mektepler hám meshitler qurıldı. Olarda «Quran», «Háptúyek», «Shar kitap», «Hádis», «Supı Allayar» hám basqa sabaqlıqlardan paydalanıp oqıw jumısları alıp barıldı. Mekteplerde balalar jazıw, oqıw, esaplaw, sóylew sheberligine, sulıw jazıwģa úyretildi. Qarixanalarda balalar qurandı tek yadlap alıwģa shınıqtı.
Mektepler, qarixanalar, jeke menshik mektepler, medreseler hám ģalabalıq mektepler, medreseler tarmaqları menen pútkil O`zbekstan diyarı tolıq qamtıp alındı.
Dúńya ilim-aģartıwshılıqtıń ullı wákilleri Xorezmiy, onıń zamanlası Ferģaniy IX ásirde ózi tuwılıp ósken úlke medreselerinde sabaq berdi, aģartıwshılıq jumıslarına jaqınnan járdem kórsetti, sabaqlıqlar, oqıw qolanbaları xızmetin atqaratuģın miynetler jazdı. «Axmed Al`-Ferģa-niydiń pútkil jer júzlik miyrası jáhán mádeniyatınıń hám bilimlendiriwiniń bir ģáziynesi.... «Astronomiya tiykarları» dep atalģan kórnekli shıģarması on ekinshi ásirdiń ózinde-aq latın hám ivrid tillerine awdarılģan... Jáhánniń eń bir kórnekli abıroylı universitetlerinde onnan tiykarģı sabaqlıq retinde paydalandı»<sup>4</sup>.
Ullı entsiklopedist pedagog, alım Beruniy 1010-jılı dúńyada birinshilerden bolıp U`rgenish qalasında Mamun akademiyasın ashtı, oģan basshılıq etti, sabaq berdi. Dańqlı pedagog alım Uluģbek Samarqandta, 1417-jılı Buxarada, 1433-jılı Gijduanda medreseler qurdı. Buxara medresesiniń maydanshasına onıń «Bilimge umtılıw hár bir musılman adamnıń ádiwli minneti» dep oyıp jazdırıp qoyģan sózleri O`zbekstan aymaģında xalıq arasında aģartıwshılıqqa umtı-lıwdıń xaqıqıy uranı bolıp xızmet etti.
Sonday etip qádimnen teberik O`zbekstan úlkesinde aģartıwshılıqtıń ullı darģaları danıshpan ulamalar: Buxariy, Termeziy, pedagog-alımlar: Farabiy, Beruniy, İbn Sino, Uluģbek, shayırlar: Nawayı, Rudakiy hám A`mir Temur, Mangu-berdi qusaģan siyasatshılar-sárkardalar jetilisip shıqtı. Olar xalıqtı bilimlendiriw jumısların ózleriniń ómir maqseti dep esapladı.
O`zbekstan xalqınıń aģartıwshılıqqa talabınıń kúshli bolģanı sonshelli Samarqand, Buxara, Xiywa qalalarında dúńyaģa dańqı shıqqan qatar medreseler boy tikledi. Tashkent, Termez, Qoqan, Marģilan, Andijan, Namangan hám basqa aymaqlarda da kóp sanlı medreseler qurıldı, kitapxanalar uyımlastırıldı. Olarda talabalarģa diniy hám dúńyalıq bilimler berildi. Medreselerde quran, hádis, matematika, geometriya, astronomiya, meditsina, geografiya, til hám basqa pánler oqıtıldı.
Respublika tariyxshıları menen ushırasıwda Birinshi Prezidentimiz İ.A.Karimov «Házir O`zbekstan dep atalıwshı mákan, yaģnıy biziń watanımız tek ģana Shıģıstıts emes, bálki ulıwma jáhán tsivilizatsiyası besiklerinen biri bolģanın pútkil dúńya tán almaqta. Diniy hám dúńyalıq ilimlerdits tiykarları usı mákanda jaratılģan, payda bolģan» degen edi. Dálillewdi talap etpeytuģın bul xaqıyqatlıq 1917-jılģa shekem ózbek xalqı arasında 2%, al qaraqalpaq xalqı arasında 0,02% adam ģana sawatlı edi degen jergilikli milletlerdi kemsitiwge qaratılģan kommunistlik úgit-násiyattıń pútkilley tiykarsız ekenligin kórsetedi.
1870-1917 jıllar arasında O`zbekstan hám Qaraqalpaqstan úlkeleri patsha Rossiyasınıń koloniyası boldı.
XIX ásirdiń ekinshi yarımında rus patshası ózbek hám qaraqalpaq jerlerinde dilmashlar, mayda chinovnikler tayarlaytuģın orıs-tuzem mekteplerin ashtı. Tashkent, Samarqand, Petro-Aleksandrovskiy (házirgi Tórtkúl, ol waqıtları orıs patshalarınıń húrmetine usınday atalar edi) hám basqa qalalarda jergilikli xalıqlardı basqarıw ushın kóship kelgen orıslar-dıń, jergilikli millettiń balaları ushın orıs mektepleri shólkemlestirildi, májbúriy túrde orıslastırıw siyasatı júrgizildi. Keyin úlken qalalarda gimnaziya, hár túrli uchilisheler, muģallimler seminariyası ashıla basladı. 1905-1907 jılları diniy hám dúńyalıq bilim beretuģın jańa usıldaģı mektepler jadit mektepleri payda boldı.
1917-1990-jılları O`zbekstan hám Qaraqalpaqstan Sovet Rossiyasınıń koloniyasına aylandırıldı. Mádeniyatta hám bilimlendiriwde qatar ózgerisler kelip shıqtı. Bilimlendiriw tólemsiz hám teń xuqıqlıq tiykarında uyımlastırıldı. 1921-jılı xalıqlar arasında sawatsızlıqtı saplastırıw tuwralı dekret qabıl etildi. Barlıq jerde likbez (sawatsızlıqtı saplastırıw), Egedeler mektebi ashıla basladı. 1918-jılı mektepke shekemgi balalar mákemeleri payda boldı.
1928-jılı arab alfaviti latın grafikasına almas-tırıldı.1940-jılı ózbek, qaraqalpaq jazıwı orıs grafikasına ótkerildi.
1930-jıldan baslap minnetli baslawısh tálim, 1949-1950-oqıw jılınan baslap jeti jıllıq minnetli tálim, 1959-1962-jıllardan baslap minnetli segiz jıllıq tálim engizile basladı.
Barlıq jerde mektepler, mektep-internatlar, kúni uzaytılģan mektepler, qala hám awıl jaslarınıń keshki smenalı mektepleri, mektepten tıs balalar mákemeleri uyımlastırıldı. Tálim-tárbiya ózbek, qaraqalpaq, qazaq, tájik, turkmen, orıs hám basqa tillerde júrgizildi.
Kúndizgi hám sırtqı orta arnawlı jáne joqarģı oqıw orınlarınıń tarmaqların kóbeytiw qolģa alındı. 1920-jılı Tashkentte Túrkistan mámleketlik universiteti ashıldı.
Xalıq bilimlendiriwi haqqında 1958, 1973, 1984, 1997 hám basqa jıllarda shıqqan qararlar oqıw-tárbiya orınları-nıń rawajlanıwına, olardaģı tálim-tárbiya jumıslarınıń jaqsılanıwına unamlı tásir jasadı.
O`zbekstan oblastları menen Qaraqalpaqstanda muģallimler institutı, pedagogikalıq institut, universitet, konservatoriya, temir jol transportı, meditsina, awıl-xojalıģı, toqımashılıq, teatr óneri hám basqa institutlar ashıldı. Jipekshilik, paxtashılıq, meditsinalıq hám taģı sonday ilim-izertlew institutları uyımlastırıldı.
1929-jıldan pedagogikalıq ilim-izertlew institutı isley basladı. Keyin onıń bir bólimi Qaraqalpaqstanda ashıldı.
1940-jılda shólkemlestirilgen O`zbekstan İlimler akademiyası bóliminiń bazasında 1943-jılı O`zbekstan İlimler akademiyası dúzildi. O`zbekstan İlimler akademiyasınıń quramına 40 tan artıq ilim-izertlew institutları hám Qaraqalpaqstan bólimi kirdi. Olarda akademikler, ilim doktorları, professorlar, ilim kandidatları, dotsentler isledi.
Mádeniy-aģartıw mákemeleri rawajlandı. Nawayı atındaģı respublikalıq kitapxana, ilimler akademiyası kitapxanası, basqa kitapxanalar, klublar, muzeyler, mádeniyat sarayları, teatrlar, kinoteatrlar, ansambl`ler, xalıq teatrları qurıldı. Hár túrli baspaxanalarda zárúrli sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları bastırılıp shıģarıldı. Kóp atamadaģı jurnallar, gazetalar hám basqa basılımlar shólkemlestirildi.
O`zbekstan hám Qaraqalpaqstanda sovet dáwirinde 73 jıl ishinde mádeniyat, bilimlendiriw tarawında unamlı ózgerisler menen birge unamsız ózgerislerde az bolmadı.
Komandalıq-buyrıqpazlıq oraydan basqarılģan totalitar dúzimde jaslar avtoritarlıq pedagogika tiykarında tálim-tárbiya aldı. Tálim-tárbiya ideologiyalastırıldı, sheńnen tıs siyasatlastırıldı, qala berse forması milletlik dep atalģan menen mazmunı hár tárepleme orıslastırıldı. Milliy qá-diriyatlarģa áhmiyet berilmedi, qádir-qımbatı kóz-kóreki kemsitildi, hátte olardıń bir qatarları qadaģan etile basladı. Jaslar ózligin bilmey er jetti, ruwxıy jarlılıqqa ushıradı, máńgúrtke aylandı. Jaslar arasında óziniń milletin, mádeniyatın, úrp-ádet dástúrlerin mensinbew, jek kóriw, rus hám evropa mádeniyatın unatıw, jaslarına eliklew keypiyatları payda boldı. O`ziniń jeke pikiri joq, pikiri bolsada onı ashıq-aydın aytalmaytuģın natıq, aytsada onı qorģay almaytuģın orınsız til alģısh, basqalardıń kórsetpesi, aytqanı, talabı menen isleytuģın jaslar kamalģa keldi, dóretiwshi emes orınlawshı qánigeler tayarlandı. Bul jaramas qaldıqlar sovet dúziminen miyras sıpatında ótip adamlardıń sana-seziminde, minez-qulqında, is-háreketinde búgingi kúnge shekem saqlanıp jańa jámiyetti qurıwģa, salamat áwladtı tárbiyalawģa úlken kesent etpekte.