1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

na-Kots da məşğul olmuşdur. O, İoni adlı meymunun 
üzərində tədqiqat aparıb, onun 20-dən çox “söz”ünü 
müəyyən etmişdir ki, bu “sözlərlə” – çığırtılarla həmin 
meymun müəyyən hiss və istəklərini “ifadə edə” bilirdi. 
Başqa bir Amerika zoopsixoloqu professor Robert İerks də 
meymunların səslərini tədqiq etmişdir. O, iki meymun se-
çib birinə Çim, digərinə Panzi adı vermişdir. Meymunlar 
üzərində çoxlu təcrübə apardıqdan sonra onların 30-dan 
yuxarı səs çığırtısını qeydə almış və bunların mənalarını 
şərh etmişdir.
Demək, müasir insanabənzər meymunlarda müxtəlif 
səs çıxarmaq imkan və bacarığı vardır. Bu səslər müəyyən 
dərəcədə bizim danışıq səslərimizə oxşayır. Onlar səsin to-
nunu dəyişib ucadan və ya alçaqdan “tələffüz” edə bilirlər. 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
307
Bu səslərin ünsiyyət üçün şərti işarə olmasına şübhə yox-
dur. Lakin meymunda müşahidə edilən 20-30 “səs-söz” 
heç də dil deyil. Çünki bu “sözlər” insan sözünün ifadə 
etdiyi mənadan çox-çox uzaqdır. Bundan başqa, tədqiqat-
çıların müəyyən etdiklərinə görə, meymunun çıxardığı 
səslər hadisə ilə, vəziyyətlə əlaqədar olur. Buna görə də 
hadisə olmayanda meymun həmin keçmiş hadisəni yada 
salıb müvafiq səsi çıxara bilmir.
İnsan dilini heyvana öyrətmək cəhdləri də çox olmuş-
dur. Bəzi tədqiqatçılar heyvanlara söz öyrədib onları insan 
kimi danışdırmaq istəmişlər. Məsələn, amerikalı Robert 
İerks meymunun başqa cəhətlərini tədqiq etməklə yanaşı, 
xüsusi bir təcrübə də aparmışdır. O, banan sözünü meymu-
na öyrətmək istəmişdir. Bu məqsədlə otağın arakəsməsin-
də kiçik pəncərə qoydurmuşdur. Təcrübə apardığı mey-
munu pəncərənin qarşısına gətirib özü üç dəfə “ba” tələf-
füz etmişdir. Həmin anda pəncərə açılmış və oraya banan 
qoyulmuşdur. Bu təcrübə iki həftə davam etmiş, lakin heç 
bir zaman meymun “ba, ba, ba” deməmişdir. Bundan son-
ra tədqiqatçı daha bir sıra təcrübələrə əl atmışdır. Başqa 
alimlər tərəfindən də bu formada və buna oxşar onlarca 
təcrübə və müşahidələr aparılmışdır. Nəticədə məqsədə-
müvafiq, demək olar ki, heç bir şey əldə edilməmişdir.
Heyvana dil öyrətmək təcrübələrində itlər üzərində 
görülmüş işlər də maraqlıdır. Bəzi alimlər uzun illər itə dil 
öyrətməyə çalışmış, lakin onların səyləri nəticəsiz qalmış-
dır. Yeri gəlmişkən deməliyik ki, heyvan, xüsusilə it insanı 
az da olsa “başa düşür”. Ona “qalx” deyəndə qalxır, “da-
yan” deyəndə dayanır, adı ilə və ya fitlə çağıranda gəlir, 
qısqırdanda hücum edir və s. Elə bu cəhəti nəzərə alan 
bəzi geridəqalmış tayfalar belə iddia edirlər ki, guya itlər 
insan dilini bilir, amma özlərini dilbilməz göstərirlər, həm 
də bunu ona görə edirlər ki, insanlar onların üzərinə əlavə 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
308
iş qoymasınlar
1
. Bu, əlbəttə, belə deyil və belə də ola bil-
məz. İtlər üzərində elmi təcrübələr aparmış alimlər sübut 
edirlər ki, həmin heyvanlar mənaya yox, danışanın ancaq 
intonasiyasına “fikir verirlər”. Buna görə hətta xüsusi təlim 
almış elə bir it də ola bilməz ki, o, insanı tam başa düşsün, 
danışığın müxtəlif tonunu fərqləndirə bilsin və eşitdiyinə 
müvafiq hərəkət etsin.
Nəhayət, haqqında bəhs etdiklərimizi ümumiləş-
dirərək demək olar ki, dil insan anlayışı ilə üzvi surətdə 
bağlıdır və dil canlı varlıqlardan ancaq insana məxsusdur. 
Heç bir özgə canlı varlıq insan dilini öyrənib ondan insan 
kimi istifadə edə bilməz. Çünki dil də təfəkkür kimi yalnız 
insan cəmiyyətində mövcud olub insanlara xidmət edir. 
Dilin sahibi insandır.