1. Tushunchaning ta’rifi, tuzilishi va turlari

Tushuncha so‘z bilan uzviy bog‘liq. Ular o‘rtasidagi aloqadorlik
tafakkur va til o‘rtasidagi bog‘lanishning konkret tarzda namoyon
bolishidir. Tushunchalar so‘z (talaba, universitet, qog‘oz)
va so‘z birikmalari (0 ‘zbekiston Milliy universitetining talabasi,
0 ‘zbekiston Milliy universiteti, rangli qog‘oz) yordamida ifodalanadi.
Lekin bundan tushuncha va so‘z aynan bir xildir, degan
xulosa kelib chiqmasligi kerak. Ba’zi so‘zlar (ammo, Chunki,
uchun va h.k.) hech bir tushunchani ifoaalamasligi ham buning
sabablaridan biridir. Bitta tushuncha har xil tillarda, ba’zan bir
tilda ham turli xil so‘zlar bilan ifodalanadi. Tildagi omonim va
sinonim so‘zlarning mavjudligi esa so‘z va tushunchaning aynan
210
emasligidan dalolat beradi. Ayrim so‘zlarning ko‘p ma’noliligi
ba’zan tushunchalarni aralashtirib yuborishga olib keladi. Shu
sababdan kundalik hayotda qo‘llanadigan til bilan ilmiy til birbiridan
farq qiladi. Ilmiy til tabiiy til, sun’iy til va maxsus termin
(atama)lardan tashkil topadi.
Termin (atama) ilmning har bir sohasida predmetlarni belgilash
uchun faqat bir ma’noda qoilaniladigan so‘z yoki so‘z birikmasidir.
Ilmiy tilda termin va tushuncha bir ma’noda qo‘llanadi.
Tushuncha va so‘z shakllanishiga ko‘ra ham bir-biridan farqlanadi.
So‘zning shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalar
ishtirok etadi. Shuningdek, o‘zlashtirma (boshqa tillardan kirib
kelgan) so‘zlar ham milliy tillarda yangi so‘zlarning shakllanishiga
sabab bo‘ladi. Tushuncha esa quyidagi mantiqiy usullardan
foydalangan holda hosil qilinadi:
Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o‘zaro solishtirilib,
tushuncha hosil qilinadi.______________________________
Analiz — tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar, tomonlarga
fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha hosil
qilinadi.__________________________________________________