1. Temirbeton haqqinda tusnik

Kopir konstruktciyalarinda iyiliwshi temirbeton elementler

Reje
1.Temirbeton haqqinda tusnik.

2.Temirbeton konstruktciyalarin tayarlaw usillari.
3.Temirbeton kopir konstruktciyalari.
4.Iyiliwshi temirbeton elementleri.

Temirbeton konstrukciyaları páni injenerlerdiń tájriybesin arsıratuǵın pánlerdiń biri bolıp, onı tereń ózlestiriw hár qanday qurılısshı-injener ushın zárúr.

Temirbeton konstrukciyalardı joybarlaw teoriyası teхnika pánleri tarawlarınıń biri bolıp, ol bekkem hám sonıń menen birge ekonomiyalı elementlerdi jaratıw ústinde jumıs alıp baradı.
Bekkemlilik hám kópke shıdamlılıq qurılıs konstrukciyalarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardıń biri. Qurılısshı-injener konstrukciyanıń sonday sheshimin tabıw kerek, bunda konstrukciya hám joqarıdaǵı talaplarǵa juwap bersin hám tejemli bolsın. Bul bolsa máseleni optimalь joybarlaw mashqalasına alıp keledi.
Beton hám temirbetonnan tayarlanatuǵın konstrukciyalardıń qurılıstaǵı salmaǵı basqa materialldan paydalanatuǵın konstrukciyalarǵa salıstırǵanda kóp bolǵanlaǵı sebepli oǵan kúnnen-kúnge úlken itibar berilmekte. Temirbetonnan tayarlanatuǵın konstrukciya rawajlanbaqta hám olardıń iseniwshilik dárejesi asırılmaqta. Sol sebepli kapital qurılısqa ajıratılǵan qárejettiń 25% ti temirbeton konstrukciyalarǵa, tek ǵana 3% ti metall konstrukciyalarǵa, 13,5% ti bolsa aǵash buyımlarǵa sarıplanar eken. Demek, qurılısshı aldında temirbeton konstrukciyalardıń teхnik-ekonomik kórsetkishlerin jaqsılaw, buyımlardıń bahasın arzanlastırıwday kerekli wazıypalar turıptı.
Qurılıs materialların islep shıǵarıw hám olardı хalıq хojalıǵında isletiwdiń ózine say tariyхı bar. Waqıt ótiwi menen insan sazdan hár qıylı túrdegi buyımlardı tayarlawdı hám olardıń bekkemliligin asırıw maqsetinde keptiriw hám kúydiriwdi úyrengen. Kúydirilgen buyımlardı islep shıǵarıw bir neshshe mıń jıllardan beri bar.
XIX- ásirdiń birinshi yarımına shekem tiykarǵı qurılıs materialları sıpatında aǵash materiallar isletiletuǵın edi. Orta Aziya sharayatında aǵash materiallar sıpatında tiykarınan terek, tal, tut hám arsha isletilgen. Jer silkiniwge shıdam bere alatuǵın aǵash materiallardan islengen imaratlar házirge shekem shıǵıs sanaatın bayıtıp turıptı.
XIX- ásirdiń ekinshi yarımına kelip qurulıs islep shıǵarıwdıń dárejesiniń asıwı qurılıs montaj isleriniń ónimdarlıǵına óz tásirin tiygizdi. Imarat hám inshaatlardı qurıwda mayda elementlerden iri konstrukciya hám detallarǵa ótip olardan qollanıla basladı.
Qurılıs aralaspasın tayarlawda, tiykarının biriktiriwshi zatlardan saz, hák, gips, taw jınısı-trepel, opoka qosılgan hák sıyaqlı materiallar isletiledi.
Qurılıs materialların islep shıǵarıw sanaatınıń eń áhmiyetli wazıypaları jergilikli shiyki zatlardan keń paydalanıw hám buyım islep shıǵarıwdı rawajlandırıw, olardıń sıpatın asırıw hám qurılıstıń ózine túser bahasın kemeyttiriw.
Jıynalmalı temirbetonnıń qurılısta qollanıwı miynet ónimdarlıǵın úsh hám onnanda kóbirek esege arttırdı. Tariyхtan málim temirbeton XIX-ásirdiń 50-jıllarınan baslap qollanıla baslaǵan. Temirbeton buyımlarǵa birinshi patentler Фranciyada (Lambo 1850-j), Angliyada (Ulkinson 1854-j) hám AQSHta (Giatt-1855-1877j) berilgen.
Birinshi márte jıynalmalı temirbeton konstrukciyalar 1876-jılda Rossiyada hám Albaniyada qollanǵan. XX-ásirdiń 20-30-jıllarınan baslap, ásirese 50-jıllardan bergi jaǵında keń qollanıla basladı (Rossiyada 1802-jılı Carskoselьskiy dвoreci tamın armaturalanǵan beton menen bastırǵan, biraq olar taza material taptıq dep oylamaǵan hám potent almaǵan).
Imarat hám inshaatlardı qurıw hám montaj qılıwda iri beton hám temirbeton konstrukciyalardan paydalanıw miynet ónimdarlıǵın asırıwǵa, qurılıs sıpatın jaqsılaw, múddetti qısqartıw hám ózine túser bahasın kemeytiriwge múmkinshilik beredi.
Armaturalar sterjenli hám sımlı armaturalarǵa bólinedi. Sırtınıń kórinisine qarap tegis yamasa tegis emes(proфilli). Proфili armatura tegis armaturaǵa karaǵanda beton menen bekkemirek birigedi. Armatura isletiw usılına qarap ol zorıqtırılǵan hám ápiwayı armaturaǵa bólinedi. Armatura konstrukciya quramında orınlaytuǵın wazıypasına qarap isshi hám montaj armaturaǵa bólinedi. Isshi armatura esaplaw jolı menen, montaj armaturası bolsa konstruktiв sheshimlerge qarap ornatıladı.
Temirbeton konstrukciyalardıń armaturası jumısshı sterjenlerden ibarat bolıp, olar tásir etetuǵın hámde montajlawda payda bolatuǵın kúshlerdi qabıl qılıw ushın qoyıladı hám bólek sterjenlerden armatura túrleri hám klasslardı payda qılıw ushın хızmet etedi.
Tayarlanıw teхnologiyası boyınsha polat armatura qızdırıp prokatqa qılınǵan sterjen hámde suwıq halda prokatka qılınǵan sım armaturalarǵa bólinedi.
Júkleniw astında korrozion jarılıwǵa shıdamlılıǵı asırılǵan sterjenь armaturaları klasslarınıń belgilerine K háribi qosıladı (Mısalı: At –IVK), kepserlenetuǵına qarap S háribi qosıladı(Mısalı: At-VIS). Eger armatura kepserleniwsheń hámde shıdamlılıǵı asırılǵan bolsa, SK háripleri qosıladı (Mısalı: At-VSK) ádette ápiwayı armatura sıpatında A-I, A-II, A-III hám Вr-I, В-I klasslı armaturalardan paydalanıladı. Zorıqtırılǵan armatura sıpatında bolsa A-III, A-V, A-VI, At-V, At-VI, Вr-II, В-II hám K-7, K-19 klasslı armaturalar isletTemirbeton ko’priklarning tavsifi va qo’llanish sohasi. Temirbeton nafaqat ko’priklarda, balki boshqa sun’iy inshootlarda ham keng ko’lamda qo’lanilmoqda. Hozirgi kunda temirbeton eng muhim materiallardan bo’lib, yig’ma temirbeton esa zamonaviy industrial qurilishning asosini tashkil qiladi. Oddiy armaturali (oldindan zo’riqtirishsiz) temirbeton ko’priklarning oraliq qurilmalarining cho’zilish zonasida sodir bo’lgan deformatsiyalar foydalanish bosqichida betonning chegaraviy cho’ziluvchanligidan ortiq bo’lgan hollarda yoriqlar paydo bo’ladi. Buning oldini olish uchun yoriqlarning ruhsat etiladigan chegaraviy ochilish o’lchami cheklanadi. Shu o’rinda ishchi armatura sifatida yuqori mustahkamli po’latni ishlatish imkoniyati yo’q bo’lib, tejamliroq va yengilroq temirbeton konstruksiyaga erishish iloji bo’lmaydi. Yoriqlarning ochilishi chegaraviy qiymatlaridan ortiqroq bo’lgan holatlarda, ko’pdan-ko’p turli-tuman shakllar olish imkonini beribgina qolmay, yuqori mutahkamli materialllarni ishlatish imkoniyatini yaratadigan oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarni qo’llamoq lozim bo’ladi. Oddiy temirbetonda cho’zilish zonasidagi beton asosan po’lat armaturani muhofazalash uchun zarurdir. Oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruksiyalarda po’lat armaturaning o’rni betonning cho’zilgan zonasini doimiy siqilishga duchor qilib turishdadir. Sindiruvchi yuklarga yaqinlashgan sari oldindan zo’riqtirilgan armatura xuddi oddiy temirbetonli konstruksiyalardagi kabi ishlaydi. Betonda oldindan zo’riqishni sodir qilish uchun yuqori mustahkamlikka ega simli yoki sterjenli armatura (vaqtincha qarshiligi 1000 MPa gacha) qo’llaniladi. Yuqori mustahkamli armaturani zo’riqtirish po’latni 1,5 – 2,5 barobar tejash imkonini beradi. Shu o’rinda betondagi cho’zuvchi bosh kuchlanishlarning kamayishi evaziga uni ham tejashga erishiladi.Temirbeton ko’priklarning eng yaxshi variantini qidirishning asosiy mezoni uning narhi va ekspluatatsion xossalaridir. Kichik oraliqlar uchun temirbeton oraliq qurilmalar metall oraliqlaridan tejamliroqdir. Oraliqlari 27,6 m gacha bo’lgan temir yo’l ko’priklari uchun, zavod va poligonlarda industrial usulda yasaladigan turkumiy (bit xil tipdagi) temirbeton oraliq qurilmalar keng miqyosda qo’llaniladi. O’rta va katta ko’priklar individual loyihalar bo’yicha quriladi. Temirbetonning asosiy afzalliklaridan biri ko’priklar elementlarini ixtiyoriy tarhli ko’ndalang kesimli qilib yasash imkoniyati mavjudligidadir.Temirbeton ko’priklarning asosiy tizimlari. To’sinli uzlukli tizimlar eng ommaviy bo’lib, kichik va o’rta oraliqlarni qoplash uchun qo’llaniladi. Ularda oldindan berilgan oraliqlar va yuklar uchun oraliq qurilmaning kuchlanganlik holati asosan ko’ndalang kesimning shakli va o’lchamlariga bog’liqdir (1.1-rasm).To’sinli konstruksiyalar bilan katta oraliqlarni qoplash uchun, ham yig’ma, ham quyma temirbetonli tutash yoki konsol tizimlardan foydalaniladi. Tutash tizimlarning afzalliklariga salqilik chizig’ining ravonligi, oraliq qurilmalar va tayanchlardagi materiallar sarfining kamroqligi, oraliq qurilmalarni turli uslublar (bo’ylama surib-o’rnatish, osma betonlash, osma montaj va hokazo) bilan bunyod qilish imkoniyati, kamchiliklariga esa – tayanchlarning notekis cho’kishiga, betonning o’ta salqiligiga, haroratdagi o’zgarishlarga sezgirligi kiradi. 1.1-rasm. Temirbeton ko’priklarning asosiy tizimlari: a – to’sinli uzlu0k0li; b – to’sinli uzluksiz (tutash); v – konsol; g – romli; d – arkli; ye – qurama (kombinatsiyalangan); j – vantliBu yerda va bundan buyon haroratdagi o’zgarishlar deyilganida, oraliq qurilmaning turli zonalaridagi (plita, qovurg’alar, pastki belbog’laridagi) haroratning bir xil bo’lmagan yurishi tavsiflanadi. Tutash ko’priklar oraliq qurilmalarida materiallarning tejalishiga oraliqdagi eguvchi momentlarning kamayishi evaziga erishiladi. Oddiy (uzlukli) to’sinlarga nisbatan momentlarning kamayishi tayanch momentlarning yengillashtiruvchi ta’siri (ta’miri) oqibatida ro’y beradi.Tutash tizimni qo’llab, odatda, har bir tayanchda oddiy to’sinlardagi ikkita tayanch qismdan farqli o’laroq bitta tayanch qism (ko’prik fasadi bo’yicha) joylashtirish evaziga tayanchdagi termada qo’shimcha iqtisodga erishiladi (1.2-rasm).
Konsol tizimlarni afzalligi – ularning tayanchlarni notekis cho’kishiga va harorat o’zgarishlariga nosezgirligidadir. Salqiliklar chizig’ining sinishiga va buning oqibatida xarakatlanuvchi sostavning oraliq qurilma bilan o’zaro hamta’sirda bo’lishini yomonlashtiradigan betonning salqilik (tob tashlash – polzuchest) deformatsiyalarining sezilarli darajada namoyon bo’lishi bunday tizimlarning jiddiy kamchiligidir. Oraliq qurilma bikrligini kamaytiradigan, to’sinlarni tutashish joylarida qo’shimcha tarzda armaturalashni, hamda tayanch qismlarga qo’shimcha sarfni talab qiladigan ikkita qo’shimcha sharnirli birikmalarning mavjudligi ham kamchiliklar qatoriga kiradi. Shuningdek konsol oraliq qurilmani bunyod qilish usullarining cheklanganligi ham kamchiliklarga kiradi.
1.2-rasm. oraliq qurilmalarning tayanchlarga tayanish sxemalarida – uzluklilarniki; b – tutashlariniki Romli tizimlar ko’pincha yo’l o’tkazgichlarda qo’llaniladi. Romli ko’priklarda ustunlar rigel bilan bikr birlashtirilgan bo’lib, o’zaro birgalikda ishlaydilar. Romli ko’priklarning tayanchlari va rigellari to’sinlilarga qaraganda kichikroq o’lchamlarga ega. Biroq,, inshootdagi betonning tejalishi ishlab chiqarish jarayonlarining murakkablashishi bilan bog’liqdir. Romli tizimlarning afzalligi inshootning ortiqroq bikrligi, materialning kamroq sarfi, salqilik chizig’ining ravonligidadir. Kamchiligi – tayanchlarning notekis cho’kishi, betonning o’ta kirishishi, salqiligi hamda harorat deformatsiyalarga sezgirligi, kapital ta’mir va almashtirish ishlarining murakkabligidadir. Ustunlari poydevorlarga sharnirli tayangan romli ko’priklar tayanchlarning notekis cho’kishi va harorat deformatsiyalariga kamroq sezgirlikka ega. Biroq,, sharnirning mavjudligi ko’prikdan foydalanishni yomonlashtiradi.

Arkli ko’priklarni, qoidaga ko’ra, katta oraliqlarni qoplash uchun qo’llaniladi. Arkli tizimlarda yuk ko’taruvchi konstruksiya o’zida siqilishga ishlaydigan egri chiziqli brusni namoyon qiladi. Shu o’rinda temirbetonning mustahkamlik xossalari yanada to’laroq ishlatiladi. Tiraluvchan va tiralishsiz arkli ko’priklar qo’llaniladi. Tiralishsiz arkli ko’priklar qurama (kombinatsiyalangan) tizimlarga kiritiladi. Tiraluvchan ko’priklar ishonchli zaminni talab qiladi. Sharnirsiz, bir, ikki va uch sharnirli arkli ko’priklar farqlanadi. Arkli tizimlarning kamchiliklariga industrial yasaluvining murakkabligi, tayyorlashning sermehnatliligi, ta’mirlash yoki almashtirishning murakkabligi kiradi. Katta miqdordagi yig’ma elementlardan bunyod qilinadigan arkli ko’priklar odatda ortiqcha deformatsiyaga ega.

Qurama ko’priklar ikki va undan ortiq tizimlarning birgalikdagi ishi bilan xarakterilanadi. Zo’riqishlarining ratsional taqsimlanishi tufayli tejamkorligi bilan ajralib turadigan va shu bilan birga, katta oraliqlarni qoplash imkonini beradigan vantli ko’priklar bunga misol bo’lib hizmat qila oladi. Temirbeton bikrlik to’siniga ega bo’lgan vantli ko’priklar esa me’moriy hamda iqtisodiy afzalliklari bilan ajralib turadi. Yaqin kelajakda bikr (temirbetondan qilingan) vantlarni qo’llanishi bunday tizimlarni temir yo’l ko’priklarida ham muvaffaqqiyat bilan qo’llash imkonini beradi. Hozircha qurama ko’priklar ko’proq avtoyo’l va shahar ko’priklarida qo’llanilib kelmoqda.