1-tema. Tálim menejmenti páni ha`m onıń ayriqshalıqları. Jobasi

7-Leksiya: Tálim menejmenti pánin oqıtıwdıń forma, metod hám quralları
JOBASI:

1. 
   Qánigelik pánlerin oqıtıw formaları.
   
2. 
   Oqıtıwdıń rásmiy, rásmiy bolmaǵan hám virtual forması.
   
3. 
   Tálim menejmentin oqıtıwdıń aralıqtan formaları.
   
4. 
   Tálim menejmentin oqıtıw formaları : lekciya, ámeliy, seminar, laboratoriya, ǵárezsiz tálim.
   
5. 
   Tálim menejmentin oqıtıw metodları : dástúriy hám innovciyalıq.
   
6. 
   Oqıtıw quralları : sızılma -suwretleytuǵın modeller, grafik organayzerlar, oqıtıwdıń texnikalıq quralları, tarqatpalar.
   

Tálim iskerligin shólkemlestiriw túrleri hám formaları, búgingi kúnde, júdá tartıslı másele. Kópshilik ilimpazlar oqıw procesin shólkemlestiriw formaları - bul oqıw mazmunın ańlatıw hám ámelge asırıw usılları, bul erda oqıw programmasınıń tiykarǵı sazlamalari jáne onıversitet pitkeriwshisin tayarlaw ushın oqıw iskerliginiń strukturalıq bólimleri oqıwshılardıń auditoriya, ózbetinshe jumısı ekenligine ıseniwedi., olardı sertifikatlaw hám islewdi bahalawdı úyreniw formaları hám usılları. Basqa avtorlar bul formanıń teoriyalıq strukturalıq bóleginiń xarakteristikası (lekciya, seminar, kurs jumısı, tezis, konsultatsiya, oqıw saparı ) universitette oqıw iskerligin shólkemlestiriw forması menen baylanıslı dep esaplasadı. Teoriyalıq komponent ámeliy, birlestirilgen hám qadaǵalaw etiwshi bólimler menen toldırıladı. Ámeliy komponent laboratoriya hám ámeliy shınıǵıwlar, seminarlar degen mánisti ańlatadı. Kombinatsiyalanǵan - islep shıǵarıw, islep shıǵarıw hám texnologiya, oqıtıw hám diplom aldı ámeliyatı. Qadaǵalaw astında - kollokviyalar, testler, imtixanlar.

Mámleketimizdiń bilimlendiriw tarawın reformalaw boyınsha tiykarǵı hújjetlerinen biri bolǵan Ózbekstan Respublikası «Kadrlar tayarlaw milliy programması»[1] de bazar ekonomikası talaplarına juwap beretuǵın kadrlardı tayarlawshı tálim mákemelerinde oqıw procesin informacion-kommunikaciya texnologiyaları (AKT), internet hám kompyuter tarmaqları negizinde shólkemlestiriw zárúrligi bólek aytıp ótken. Mámleketimiz tálim sistemasında bul wazıypalar waqıtında hám de nátiyjeli ámelge asırilmokda. Belgilengen maqsetke erisiwde ajıralmas hám izbe-iz, óz-ara uyqaslasqan ilajlar basqıshpa-basqısh ámelge asırılıp kelinip atır. Atap aytqanda, oqıw procesine keń formatlı kommunikatsiya tarmaqları hám internet texnologiyaların engiziw maqsetinde «Elektron tálim» milliy tarmaǵın qurıw hám de barlıq joqarı oqıw orınların, keyinirek bolsa akademikalıq licey hám kásip-óner kolledjlerin birden-bir kompyuter informaciya tarmogiga jalǵawdı támiyinlew wazıypası»... [2] belgilep berilip házirgi dáwirde usı ilajlar kompleks tárzde tabıslı ámelge asırilmokda. Bul wazıypalardı jáne de tabıslı atqarılıwı ushın buǵan baylanıslı óz unamlı nátiyjesin bere alatuǵın jańa innovciyalıq ilajlar hám de usınıslar islep shıǵılıp tarawdıń ámeliyatına engiziliwi zárúr. Sonday ilajlardan biri rawajlanǵan mámleketler tálim sistemasında sapalı kadrlar tayarlaw ushın keń kólemde nátiyjeli qollanilayotgan oqıw procesi zamanagóy AKTlarga tiykarlanǵan aralıqtan oqıtıw (MT) forması bolıp tabıladı. Tálim sisteması tájiriybeleri kórsetmokdaki, oqıw processinde internet sisteması hám AKTni jańa bilimlerdi iyelew, saklash, uzatıw hám de ámeliy qararlar qabıllaw quralına aylandırıw esabına kadrlardıń sapa dárejesin tupten jaqsılawdıń múmkinshilikleri barǵan sayın keńeyip barmokda. Internet sisteması hám AKT múmkinshiliklerinen MTda paydalanıw áwele tálim sapası, sociallıǵı, kópshilikke arnalǵanlıǵı hám de ekonomikalıq tárepten hámmege maqul túsetuǵın bolıwlıǵın támiyinleydi. Bulardan tısqarı MTni dástúriy oqıtıw formasına salıstırıwlaganda bir qatar abzallıqları hám de unamlı tárepleri bar. Atap ótiw kerek, oqıtıwdıń zamanagóy MT formasın mámleketimiz joqarı tálim sistemasında nátiyjeli engiziw ushın jetkilikli múmkinshilikler bar. Informacion-kommunikaciya texnologiyaları (AKT) — bul, keń kólemdegi túsinik bolıp, oǵan texnologiyalıq qurallar járdeminde kommunikatsiyaǵa qosılǵan sistemalar, processler hám shaxslar kiredi. Aralıqlı tálim — bul, zamanagóy AKT járdeminde aralıqtan oqıtıw procesi qollanılatuǵın, tálim dárejesin (tálim tsenzini) tasdikdovchi, tálim alıwdıń pedagogikalıq sisteması bolıp tabıladı. Aralıqtan oqıtıw — informaciya texnologiyalarınan paydalanǵan halda, aralıqtan turıp, oqıw informaciyalarınıń almapguvini támiyinleytuǵın, oqıw procesin aparıw hám de taǵı basqarıw sistemasın ámelge asıratuǵın bilim hám kónlikpelerdi iyelew procesi bolıp tabıladı. Aralıqtan oqıtıw — bul, arnawlı bir tarawda qánigeler tayarlaw sistemasındaǵı barlıq pánlerdi kompleks tárzde aralıqtan oqıtıwǵa tiykarlanǵan, biraq, kompleks sheńberinde oqıw procesi ushın qatań belgilengen jay hám waqıt kriteryası shártli ornatilmagan tálim forması bolıp tabıladı. Bul tariyp mánisin tolıq hám tuwrı túsiniw ushın, onı joqarıda belgilengen aralıqtan oqıtıwdıń tariypi menen birge keltiriw kerek, álbette. Aralıqtan oqıtıwzamonaviy tálimdiń eń zárúrli hám barǵan sayın ǵalabalıqlasıp baratırǵan forması esaplanadi. Zamanagóy sharayatta informacion-kommunikatsion texnologiyalardıń operativ rawajlanıwı tálim processinde olardıń múmkinshiliklerinen paydalanıw ushın qolay sharayattı payda etti. Áyne waqıtta jetekshi shet el mámleketler aralıqtan oqıtıw boyınsha bay tájiriybe tóplanǵan. Aralıqtan oqıtıw texnologiyası 1969 jılda Angliya prem'er-ministri G. Vil'son ǵayratına kóre qáliplestirilgen dep esaplanadı. Biraq aralıqtan oqıtıw talay aldınlaw, yaǵnıy, birinshi turaqlı, úzliksiz pochta baylanısınıń qáliplesiw dáwirinde júzege kelgen. 1858 jıldan baslap London universitetinde barlıq qáleytuǵınlarǵa olardıń ǵárezsiz bilim alıwları, barlıq qánigelikler hám barlıq tarawlar daǵı akademikalıq dáreje ushın imtixan tapsırıwlarına ruxsat etilgen. 1938 jıldan berli Sırtqı tálim boyınsha Xalıq aralıq keńes, 1982 jıldan baslap, Aralıqtan oqıtıw boyınsha Xalıq aralıq Keńes atı menen belgili xalıq aralıq tálim shólkemleri retinde iskerlik kórsetip atır. Ashıq universitetlerdegi oqıw ǵárejetleri dástúriy institutlarda oqıtıwǵa qaraǵanda 8-10 ret arzan. M: Angliyada turaqlı oqıwǵa 3000, aralıqtan oqıtıw arqalı bilim alıwǵa bolsa atiga 300 funt sterling tolıqnadı. Ímaratlarǵa xizmet kórsetiw, úskeneler hám laboratoriya ushın ǵárejetler, oqıtıwshı, administraciyalar hám xızmet kórsetiwshi xızmetkerler shtatı qisqaradı. Tálim alıwshılarǵa filiallar tarmaǵı, telestudiya hám kompyuter tarmaǵı arqalı máslahátlar beriledi. Angliyada oqıwshılardı tayarlaw programması 130 ta kurstı óz ishine aladı, olardıń kópshiligi pánleraro baylanısıw ózgeshelikine iye. Aralıqtan oqıtıw AQShda ótken ásirdiń 60 -jıllardıń ortalarından, Evropada bolsa 70-jıllardıń baslarında jedel rawajlana baslandı. Oqıtıwdıń bul forması tálim alıwshılar hám oqıtıwshılardıń bir-birleri hám de oqıtıw quralları menen óz-ara tásiriniń maqsetke jóneltirilgen interaktiv processinden ibarat bolıp, bunda tálim procesi olardıń geografiyalıq keńislikdegi jaylasıwına baylanıslı bolmaydı. Tálim procesi kishi sistemalardan ibarat, yaǵnıy oqıtıw maqseti, mazmunı, metodları, quralları, shólkemlestirilgen formaları, qadaǵalaw, oqıw -materiallıq, finanslıq-ekonomikalıq, normativ-huqıqıy hám marketing sıyaqlı elementlerdi qamtıp alǵan ayriqsha pedagogikalıq sistemada keshedi. MT túrli geografiyalıq regionlarda jaylasqan oqıtıwshı hám studentti baylaw process bolıp, óz-ara baylanıslar arnawlı texnologiyalar járdeminde ámelge asıriladı. Uzaro baylanıslardı ámelge asırıwda túrlishe usıllar qollanıladı : pochta yamasa telefaks arqalı baspaxana materialların almaslaw, audiokonferentsiya, videokonferentsiya, kompyuter arqalı virtual konferenciya sıyaqlılar bolıp tabıladı. Oqıw jurtınan uzokda jasawshılar, qatnab oqıw ushın sharayatı bolmaǵanlar, mamanlıǵın asırıwdı xoxlovchilar, mayıplar hám taǵı basqa túrli sebeplerge kóre, tikkeley joqarı oqıw jurtına barıp oqıw múmkinshiligine iye bolmaǵanlardıń aralıqtan turıp bilim hám tálim alıwǵa bolǵan talapları artıp barıwı tábiy bolıp tabıladı. Aralıqtan oqıtıw oqıtıwdıń dástúriy usıllarınan paydalanıw, turaqlı sharayatta oqıw múmkinshiligine iye bolmaǵan, múmkinshilikleri medicinalıq shárt-shárayatlar sebepli shegaralanǵan shaxslar, sonıń menen birge, kadrlardı qayta tayarlaw hám olardıń mamanlıǵın asırıw kurslarınıń tıńlawshıları, shet el mámleketlerdiń tálim mákemelerinde oqıtıw isteginde bolǵan abiturientler, ekinshi qánigelikti iyelewdi qáleytuǵın kadrlarǵa júdá qolay sharayattı jaratıp beredi. Ásirese, jumıs menen bánt bolǵan úlken jas daǵı kisiler, ekinshi qánigelik boyınsha tálim alıwdı xoxdovchilar ushın MT júdá kulay qural bolıp tabıladı. MTga tómendegi besew tiykarǵı jaǵday menen xarakteristikalanıwshı tálim retinde qaraw múmkin: − oqıtıwshı hám oqıwshınıń bar ekenligi; − tálim procesiniń belgili aralıqta ámelge asırılıwı ; − úyretiwshi hám oqıwshınıń óz-ara eki tárepleme baylanısi; − aralıqtan oqıw ushın mólsherlengen arnawlı materiallar ; − bar ekenligi; − hár eki táreptiń kompyuter hám basqa texnika hám kommunikatsiya ; − quralları menen támiyinlengenligi. Biziń pikirimizcha, joqarı tálimde, sonday-aq MTda AKT sistemani» qáliplestiriw hám rawajlandırıwda tómendegiler zárúrli esaplanadı : maqsetlerin ámelge asırıw ushın joqarı maman kadrlardı qayta tayarlaw ; − jańa mútajliklerden kelip chikib qánigeler tayarlaw, yaǵnıy bazardı qáliplestiriw; − jańa kadrlardı tayarlawda sapaǵa bolǵan talaplardni tuwrı inabatqa alıw ; sub'ektler menen integraciya tiykarında sheriklik etiw; − iskerlik ushın zárúr bolǵan yamasa jalb kilingan mexanizmler; − tarmaǵın dúziw hám olar menen birge islew; − bazar elementlerin jaratıw, ózgertiw hám jetilistiriw; − Mısalı, salıq nızamları, sırtqı ortalıq hám qawipsizlikti tártiplestiriw; bilimlerdiń tavarǵa aylanıw procesin jedellestiriw, olardı ámeliyatqa engiziwge karatilgan innovciyalıq xızmetlerdi finanslıq támiynlew. AKTni jámiyet hám ekonomikalıq tarawlarda qóllaw innovciyalıq rawajlanıwın támiyinleydi. Onıń tarawları : − AKT tálim sistemaların basqarıwda qóllaw ; − AKT kitapxana hám informaciya resurs orayların shólkemlestiriwde; − qóllaw hám de AKTni sabaq beriw processinde qóllaw. Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, zárúr bilimlerdi satıw hám satıp alıw onıń tavarǵa aynalǵanlıǵın ańlatadı. Shunki, bilimlerdiń úzliksiz túrde jańalanıp turılıwı hám olardı jumıs kúshi tárepinen qollanılıwı social — ekonomikalıq rawajlanıwdıń gilti bolıp tabıladı. Bilim beriwge qánigelesken joqarı tálim hám orta arnawlı oqıw orınlarında innovatsiyalar keń kólemde qollanılıwı zárúr. Yaǵnıy, aralıqtan oqıtıwdı mektep tálimine qollanıw etiw, jańa pánler hám texnologiyalardı qóllaw sıyaqlılar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bul processtiń ǵalabalıqlasıwı nátiyjesinde, universitetlerdiń islep shıǵarıw hám bazar menen alokasi júzege keliwinde zárúrli áhmiyetke iye boladı. Sonıń menen birge, tálim procesine AKT ni qóllaw tómendegilerge múmkinshilik beredi: − shaxstıń intellektuallıq hám dóretiwshilik qábiletin; − rawajlandırıwına ; − jámiettiiń hár bir aǵzası óz mamanlıǵın asırıw hám iskerlik salasın ózgertira alıwına ; − qolay tálim ushın shárt-sharayat jaratıw hám nátiyjesin; − asırıwǵa ; − tálim resurslarınan nátiyjeli paydalanıw tiykarında bir studentke; − tuwrı keliwshi ǵárejetlerdi tómenletiwge; − joqarı oqıw orınlarında dástúriy tálim formasında oqıw múmkinshiligi; − bolmaǵan shaxslarǵa MT jardeminde joqarı maǵlıwmat alıwǵa hám sol sıyaqlılar. Juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, tálim sistemasında AKT ni qóllaw, da ekonomikalıq, da social nátiyje beredi. Sonıg ushın buǵan baylanıslıǵı teoriyalıq, stilistik hám basqa táreplerdi dáwir talapları tiykarında rawajlanıwlashtirilishi búgingi kunnig aktual wazıypalarınan biri.