1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayanish tu`sinikler.:

Jabayiliq varvarliq, tsiviylizatsiya, ma’deniyat, ma’deniy rawajlaniw, lokal tsiviylizatsiya, tsiviylizatsiyali jandasiw.

Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. 
   Tsiviylizatsiya tu`sinigi qanday ma’niste qollaniladi:
   
2. 
   Tsiviylizatsiya tu`siniginin’ mazmuni:
   
3. 
   Tsiviylizatsiya ha’m ma’deniyattin’ uqsas ha’m parqli ta`replerin tu`sindirin’:
   
4. 
   Tsiviylizatsiya tu`rlari:
   
5. 
   Batis tsiviylizatsiyasinin’ o’zine ta’n ta`repleri nede:
   
6. 
   Shig`is tsiviylizatsiyasinin’ qa’siyeti:
   
7. 
   Tsiviylizatsiya parqlari:
   

18-Tema: Ja’miyetti ilimiy biliw ha’m basqariw
Reje:
1.Ja’miyetti ilimiy biliw ma’selesinin’ filosofiya ha’m pa’n tariyxiy qoyiliwi
2. Sotsialliq biliw ilimiy bilwdin’ o’zine ta’n ko’rinisi sotsialliq biliwdin qurami ha’m o’zine ta’n ta’repleri
3. Sotsialliq biliw da’rejeleri imperikaliq teoriyalliq biliw
4. Sotsialliq boljaw sotsialliq bilim ko’rinis sipatinda

Filosofiya a’lem adam rawajlaniwinin’ en’ uliwmalliq nizamliqlari, adamlardin’ ,a’lemdegi orni tuwrisindag’I ba’seke ju’ritetug’in pan. Filosofiyalliq bilimler mazmuninda ayyemgi dawirlerden tap ha’zirge shekem qoyilg’an ha’m qoyilip akiyatirg’an u’sh sorawg’a berilgen juwaplar o’z ko’rinisin tapqan . Bular :

• 
  A’lem ne?
  
• 
  A’lem qanday?
  
• 
  A’lemdi biliw mumkinbe?
  

Bul sorawlar ja’miyetke qarata qoyilg’an ha’m og’an berilgen juwaplaraqibetinde filosofiyaliq bilimler sotsialliq o’mirdin’ ahimiyetli ta’replerin sawlelendiriwge xizmet qilg’an.Natiyjede filosofiyanin’o’zine ta’n tarawi – sotsialliq filosofiyaliq bilimler qa’liplesken ha’m rawajlang’an > Sotsialliq filosofiya ja’miyet , insan , sotsialliq rawajlaniw ha’m sotsialliq biliwdin ahmiyeti, nizamliqlari tuwrisinda ba’seke ju’ritiwdi aldinda aytip otken edik.
A’lemdi biliw mu’mkinbe degen sorawg’a juwap filosofiyanin’ biliw teoriyasinda -gnoseologiyada o’z ko’rinisin tapqani ja’miyeti biliw ma’seleleri sotsialliq filosofiyabin’ tiykarin quraydi. Sotsialliq filosofiya a’lemnin’ quramliq bo’legi ja’miyet, oni biliw ma’seleleri menen shugillanadi.
Aytip o’tiw kerek, en’ a’yyemgi da’wirlerden baslap ja’miyet onin’ ahmiyeti ja’miyet biliw ma’seleleri alimlardi qiziqtirip kelgen . Ja’miyeti biliwdin’ tariyxiy tamirlari “ Avesto “ da , “ Tavrot” da , Geradot shig’arlmalarinda ushiratiw mu’mkin .
Insaniyat ja’miyeti tariyxiy filosofiyaliq jandasiw prinsipleri Abu Rayxan Beruniy , Ibn Haldun miyrasinda o’z ko’rinisin tapqan . Ja’miyetke ilimiy jandasiw ko’rinisleri Abu Nasir Farabiy shig’armalarinda ko’riw mumkin . Ol insan kamalati ha’m ja’miyet rawajlaniwin ilim menen baylanistiradi ol o’zinin’ “ Baxit saadatqa eriiw haqqinda “ rissolasinda insan kamalti ushin qanday ilimler za’ru’rligin uqtirip o’tedi ha’m bunday bilimler ishinde insannin’ insan boliwinnan qutilg’an maqset ha’m ma’pti u’yreniw , sondayaq , ma’deniy , yag’niy madiynag’a ( Yag’niy qalag’a yaki ja’maatge) baylanisli bilimlerdi u’yelewge ahmiyetli itibar qaratadi.
Ja’miyetti ilimiy an’law ma’slesi filosofiyada XVIII a’sirden baslap o’z aldina sotsialliq bilimler sitemasi sipatinda qa’liplese baslaydi . Bunda Neapolliq alim , propessor Viko Jan Battista ( 1668-1744) , Nemis alimi ag’artiwshisi Iogann Gotfrid Gerder ( 1744-1803) fransuz filosofi , utopik sotsial reje avtori Sen –simon Klod Anri ( 1760-1825) lerdin’ xizmeti u’lken boldi.
Viko Jan Batista tariyxiy protseslerdin’ obektivligi haqqindag’I ideyani ilgeri su’redi . Ol “ milletlerdin uliwmaliq tabiyati tuwrisindag’I jan’a pa’nin’ tiykarshisi “ kitabinda jer ju’zindegi barliq milletler rawajlaniwinin’ tariyxiy aylanba teoriyasin islep shig’adi ha’m bunda sotsialliq o’mir ko’rinislerinin’ o’z-ara baylanista alip bariwin u’yrenedi ha’m sotsialliq o’mirge pu’tinlik sipatinda jandasadi.
Girder Iogann Gotfrid (Insaniyat tariyxi filosofiyasina ta’n ideyalar) shig’armasinda Germaniya sotsialliq oyinda XVIII asir aqirlarina shekkem teologik qaraslardi sheshiwge ha’reket qildi , sotsial tariyxiyliq ideyalarin rawajlandirdi ha’m birinshi bo’lim sotsialliq rawajlaniw ideysin ilger su’rdi.
Fransiya ravlutsiya arqali o’z maqsetine erise almag’anin ko’rgen San-Simon kambag’alliq sebepli kelip shiqqan ha’m sotsialliq mulkti mulksizli ortasinda bo’listiriwe talping’an revalutsiyalar ja’miyetti ta’rtipsizlikke alip keledi. Bug’an jol qoymaw ushinJa’miyetti u’yreniwge tiykarlang’an sistemani jaratiw za’ru’r dep esaplaydi .Ol ja’miyet tariyxin izerlew insaniyatti tsivilizatsiyag’a rawajlaniwda tu’rli siyasiy ilyuziyalardan asiraydi dep aytadi .
Onin’ pikirinshe ja’miyettin tiykarg’I ta’replerin u’yreniw ushin adamlardin’ real iskerliklerin izerlew kerk. San –simon insan haqqindag’I pa’n sotsialliq filosofiyani ) Islap shiqti.
Nemis filosofiyasinin’ iri wa’kili Gegel Georg Velgelim Fredrix ( 1770-1831) sotsialliq biliw tarawinda o’zine ta’n sotsialliq tariyxiy konsefsiyani ilgeri su’rdi onin’ qaraslarinda tabiyiy, tariyxiy ha’m manawiy dunya jalg’iz protses sipatinda ko’ringen, bul protsestin ha’r bil bo’mlimi basqasi menen ioshki baylanista elkenligin k’rsetedi Gegel ja’ha’n tariyxin jalg’oz obektiv nizamli protses sipatinda u’yrenedi. Gegeldin’ ulken jen’isi sonda ol materialliq ha’m manawiy bolmisti, ja’miyetti ha’mme waqit rawajlaniw protsesinde alip qaraydi ja’miyet rawajlaniw ma’selesine dialektik jandasadi. Lerkin Gegeldin’ tariyx konsefsyasi belgili da’rejede sheklengen edi , sebebi bul tariyxiy rawajlaniw sebeplerin “ Ideya “ ,” ruwx qabileti “ nen ibarat dep bildi ha’m sotsialliq rawajlaniwdi Pruss monarxiyasi menen sheklep qoydi. Ja’miyetti analiz etiwdin’ dialektik metodin atiykarlanip berilgeni Gegel filosofiyaliq qaraslarinin’ en’ ulken jenisi edi.
Sotsialliq biliw ha’zirgi da’ir filosofiyasinin a’hmiyetli ma’selesi bolip esaplanadi. Insan o’z sanasi , oyi menen ja’miyeti bile aldima ? onin’ sotsialliq bilimler qay da’rejede haqiyqat bola aladi? Degen sorawlarg’a juwap ha’zirgi da’wir filosofiyasinda sotsialliq biliwge baylanisli 2 tu’rli munasabetti keltirip shigaradi. Bul narse sotsialliq filosofiyada: Naturalizm ha’m Gumanizm filosofiyaliq jo’nelisleridn’ qa’liplesiwine tu’rtki boldi.
1-ko’rgizbeli sizilma:
Sotsialliq biliwdin’ ha’zirgi zamang’a ta’n ko’rinisi
Naturalizm Gumanitarizm

Tabiyiy ha’m tabiyiy texnik bilimlerdin’ a’hmiyetin bo’rtiriw tiykarinda gumanitar taraw, yag’niy sotsialliq bilimlerdin’ kergi joq ekenin tiykarlaydi.

Sotsialliq bilimlerden basqa bilim tarawlarin itibarg’a almaydi ; gumanitar sana ha’m sotsialliq bilimlerdin’ birlestiriw ideyasin ilgeri su’redi

Naturalizm jo’nelisi ta’repdarlari ta’biyiy ha’m sotsialliq biliw arasinda hesh qanday parq joq ,dep esaplaydi. Polyak alimi E.Topolskiy taryxiy biliwdi biykar etedi. Onin’ pikirinshe , tariyxti biliwge baylanisli ma’seleler bir waqittin’ o’zinde bilimnin’ basqa ta’repleride bar. Bunnan tabiy pa’nler tarawindag’I bilimler g’ana haqiqiy ilim boliwi mumkin degen juwmaq shig’aradi.Bul qaras ha’zirgi da’wir filosofiyasina ta’n esaplansada bunday qaraslardin’ tamiri Evropada XVII-XVIII a’sirlerge barip taqaladi. XVII –XVIII tabiyattaniwshiliq rawajlaniw basqishina kirgen mexanika en’ rawajlang’an pa’n edi. Meksikada nizamlardi ja’miyeti tu’siniwge ken’ en’ jaydiriw mumkin degen qaras bar edi. Sonday ko’z –qaras nemis alimi Genrix Rikkerd ( 1863-1936) qaraslarina ta’n. Ol pa’nlerdi tariyxiy зфэтдук ha’m nizam jaratiwshi pa’nlerge bo’ledi ha’m olardi o’z ara bir – birlerin biykar etiwshi taraw dep biledi. Onin’ pikirinshe ilimiy biliw uliwmaliq nizamliqlardi biliwge qaratilg’anlig’inda: Tariyx bolsa , jalg’iz o’z aldina ha’diyselerdi u’yrenedi. Rikkerd qaraslarinda tariyxiy nizamliqlarin inkar ededi.

Ekinshiko’z qarastan gumanitarizm . usi ko’z –qarastan jan’a tariyx filosofiyasi wakileri nemis alimi Osvald Shpengerler ( 1880-1936) , ingliz alimi Arnold Toynbi (1889-1995) shig’armalarinda ko’rinedi .
Sotsialliq biliw ilimiy biliwdin’ o’zine ta’ ko’rinisi esaplanadi. Ilimiy biliw a’lemdi teren’ jaqsi u’yreniwdi talap qiladi. Ilimiy biliw na’tiyjeleri ilimiy bilimlerde , pa’n mazmuninda o’z belgisin tawadi. Sotsialliq biliw ja’miyet, insandi teren’ u’yreniwdi talapqiladi
Sotsialliq biliw- ja’miyetti onda keship atirg’an sotsialliq ha’diyse , protseslerdin’ ma’nisin , olardin’ kelip shig’iwi , jasawi ha’m rawajlaniw nizamliqlarin biliw. Sotsialliq biliwden ko’zge tutilg’an maqset ja’miyet,insan, sotsialliq rawajlaniw haqqindag’I obiektiv mazmung’a iye bilim-sotsialliq haqiyqatlardi payda etiw.
Sotsialliq haqiyqat degende sotsialliq bilimlerdin’ sotsialliq barliqqa.ja’miyetke mas keliwi(adekvatlig’i)na’zerde tutiladi.
Sotsialliq biliw qurami degende:

1. 
   Sotsialliq biliw subiekti;
   
2. 
   Sotsialliq biliw obiekti;
   
3. 
   Sotsialliq bilimnin’ o’zi na’zerde tutiladi.
   

Sotsialliq biliw subiekti-insan(izerlewshi) obiekti-ja’miyet o’miri.
Sotsialliq bilimdi payda etiw quramali dialektik xarakterge iye protsess bolip esaplanadi. Uliwm ilimiy biliw,sotsialliq biliw u’zliksiz ra’wishte o’z ara bir-biri menen baylanisli bolg’an eki basqish-da’rejede ko’rinedi.

1. 
   Sotsialliq biliwdin’ emperik basqishi:
   
2. 
   Teoriyaliq basqish.
   

Sotsialliq biliwdin’ bul eki da’rejesi o’z mazmunina kore ko’zde tutilgan maqsetke ha’mde bilmdi payda qiliwda qollanilatug’in usillarg’a ko’re o’z ara bir-biriтут parq qiladi.
Qaran’: 2-ko’rgizbeli sizilma:
Sotsiyalliq biliw.

Maqset: shin bilim payda etiw (sotsialiq haqiyqat). Sotsialliq bilimlerdin’ sotsialliq bol;misqa mas keliwi (adekvatlig’i) sotsialliq haqiyqat

Sotsialliq biliw da’rejeleri
Empirik biliw Teoriyaliq biliw
Ku’zetiw Tariyxiyliq ha’m logikaliq
Statistik usil Modellestiriw
Sotsialliq eksperiment Tariyxiy analogiya
Hu’jjetler, derekler menen islew Sotsialliq boljaw
Empirik biliw protsesinde u’yrenilip atirg’an sotsialliq obiekt haqqindag’I da’slepki bilimler payda boldi.
Bul bilimler qayta isleniwi, arnawli metodlar qollaniliwi na’tiyjesinde sotsialliq obiekt haqqinda shin bilimler payda boladi.
Sotsialliq
Sotsialliq emporia biliwde da'slep qollanilatug'in arnawli usil ku'zetiliwi, dep ju'ritiledi. Ku'zetiw metodi en' ayyemgi dawirden baslap qollanilg'an. Ku'zetiw metodinan paydalaniwda onin' o'zine ta'nligin esapqa aliw a'hmiyetli bolip esaplanadi. Ku'zetiw arqali belgili bir sotsialliq protsessler, adamlar, sotsialliq toparladin' is-ha'reketleri, iskerliginde u'yrenedi. Ku'zetiw hat tu'rli metodlarga alip bariliwi mu'mkin. Bularg'a: a) ha'r dayim ma'lim bir waqit dawaminda dawamli guzetiw; b) epizotliq baqlaw; dala sharayatinda baqlaw, epizotliq baqlaw arnawli laboratoriya sharayatinda baqlawlardi misal qilip aliw mu'mkin.
Baqlaw metodinan tuwri paydalana biliw a'hmiyetke iye. Bunda baqlawdin maqsetin aniq belgilew, obiekt halati qa'siyetlerine itibar beriw; baqlaw natiyjelerin jazip bariw; toplang'an na'tiyjelerdi matemetik statistika metodlari ja'rdeminde esaplap beredi.
Joqarida aytilg'aninday, sotsialliq biliw, ja'miyet, ondag'i sotsialliq protsesslerdi tuwri an'law ha'm bahalawga imkan beredi jamiyetti ilimiy tiykarda basqariw imkaniyatlarin jaratadi, sonday-aq ja'miyet rawajin aldinnan ko'riw imkaniyatlarin jaratadi. Buni to'mendegishe ko'riw mu'mkin: