1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Qadag’alaw ushin sorawlar.

1. 
   Sotsial filasofiya predmetine ta’rip berin’.
   
2. 
   Sotsial filasofiyanin’ filasofiya menen baylanisi.
   
3. 
   Sotsial filasofiyanin’ funksiyalari u’stinde toqtalip o’tin’.
   
4. 
   Sotsial filasofiyanin’ du’nyag’a ko’z qaras funksiyalarin tu’sindirip berin’.
   

2-Tema. Sotsialliq filosofiya tariyxi


Joba:

1. 
   Sotsial filosofiyaliq pikirlerinin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwi. En’ a’yyemgi da’wirlerden XIX a’sirlerge shekem.
   
2. 
   XIX a’sirde sotsialliq filosofiya. Sotsialliq filosofiyanin’ pa’n sipatinda filosofiyadan ajralip shig’iwi.
   
3. 
   XX a’sir sotsialliq filosofiya.
   
4. 
   Prezident I.Karimov shig’armalarinda sotsialliq filosofiya ma’seleleri.
   

Sotsialliq filosofiyaja’miyet haqqindag’i filosofiyaliq bilimlerdi o’zinde ja’mlestiredi. Filosofiya pa’ninin’ formalaniwi ha’m rawajlaniw tariyxi ayni waqitta sotsialliq filosofiyag’a da tikkeley baylanisli, tiykarinan filosofiyaliq bilimler en’ a’yyemgi da’wirlerden baslap insane ha’m onin’ a’lemge mu’na’sibeti problemmasin o’z ishine aladi. Filosofiya tariyxi a’yne waqitta sotsialliq filosofiya tariyxidur.

Sotsialliq filosofiyanin’ tariyxi alimlardin’ pikirinshe 3 basqishti o’z ishine qamrap aladi.

1. 
   Sotsialliq filosofiyanin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwi.Bul XIX a’sirge shekem bolg’an da’wirdi o’z ishine aladi.
   
2. 
   XIX a’sir sotsialliq filosofiyanin’ arnawli jo’nelisi sipatinda ajralip shig’iwi.
   
3. 
   XX a’sirde sotsialliq filosofiyanin’ rawajlaniwi.
   

Sotsialliq-filosofiyaliq bilimlerdin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwi antic da’wir filosofiyasinan baslap sol XIX a’sirge shekem bolg’an da’wirdi o’z ishine aladi. Bul da’wirde ilgeri su’rilgen filosofiyaliq qaraslar tek ga’na a’lem, ta’biyat haqqindag’i bilimlerdi, a’yne waqitta ja’miyet ha’m insane haqqindag’i, insannin’ ja’miyetke bolg’an mu’na’sibeti haqqindag’i bilimlerdi de o’z ishine qamrap alg’an edi. Sonnan kelip shiqqan halda sotsialliq-filosofiyaliq bilimler en’ a’yyemgi da’wirlerden baslap tu’rlengen degen juwmaqqa keliw orinli. Sotsialliq-filosofiyaliq bilimler a’yyemgi Shig’is ma’mleketleri – Qitay, Hindistan, Orayliq Aziyada formalang’an. Eramizdan alding’i VI-V a’sirlerden baslap a’yyemgi Gretsiya filosofiyasinda ja’miyet, insan problemmalari boljaw etilgen.
Grek filosoflari Platon (e.a. 427-347- jillar) ha’m Aristotel (e.a. 384-322-jillar)din’ ja’miyet, insane, onin’ ja’miyetke mu’na’sibeti haqindagi sotsialliq-filosofiyaliq qaraslar uzaq waqit dawaminda ja’miyetti ilimiy an’law jollarin ko’rsetip bergen.
Aristoteldin’ filosofiyaliq qaraslarinda ja’miyetge baylanisli bir qatar problemmalar ko’terilgen. Bular: ja’miyettin’ kelip shig’iwi; miynet bo’listiriliwi; qulliq, tabaqalaniwinin’ kelip shig’iwi, ta’lim-ta’rbiya, ekonomika, siyasiy o’mir ma’seleleri ha’m basqalar.
A’yne waqitta Aristotel qaraslarinda ja’miyetti filosofiyaliq an’lawdin’ 2 tiykarg’i ta’repi o’z ko’rinisin tapqan. Bul, birinshiden, Aristoteldin’ a’dep-ikramliq ta’limati ha’m ekinshiden, ma’mleket haqqindag’i ta’limati. Aristotel ja’miyetti ma’mleket penen uzviy birlikte alip qaraydi. Aristoteldin’ pikirinshe, ja’miyetti ma’mleketten ajiratip bolmaydi, insan siyasiy janzat esaplanadi. Aristotel 158 a’yyemgi Grek qala ma’mleketleri tariyxin tiklewge muvvaffiq bolg’an.
Ja’miyet haqqindag’i baslang’ish filosofiyaliq qaraslar a’yyemnen baslap Orayliq Aziya shen’berinde formalang’an. Orayliq Aziyadag’i sotsialliq-filosofiyaliq bilimlerdin’ formalaniwi uzaq tariyxqa iye. Olda’slep bay ma’nawiy miyrasimiz – xaliq awizeki ijodida, son’ bolsa a’yyemgi jazba ma’deniy esteliklerinde o’z ko’rinisin tapqan. Bul ma’deniy esteliklerde: a) a’yyemgi bitikler; “Avesto” , b) ulli alimlarimiz qaldirg’an derekler kiredi.
Ja’miyet ha’m insandi filosofiyaliq an’law problemmalari Orayliq Aziyaliq ulli ajdadlardi Abu Nasr Farabiy,Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Nawayi, iri alim shayirlar Yusup Has Hajip, Ahmet Yugnakiy shig’armalarinda ko’terilgen.
XIX a’sirge shekem filosofiyaliq qaraslarda sotsialliq filosofiyag’a tiyisli eki problemma o’z sheshimin tapqan.

1. 
   Ja’miyetti , onin’ quramin filosofiyaliq boljaw
   
2. 
   Ja’miyet tariyxin filosofiyaliq an’law
   

Ingliz filosofi Tomas Gobbs (1588-1679), fransuz oyshili Jan Jak Russo (1712-1778), Sen Simon (1760-1826), ingliz alimlari Adam Smit ha’m David Rikkardo jamiyet, onin’ qurami haqqinda ilimiy bilimlerdi alg’a su’rdi. Ma’selen, Jan Jak Russo “Adamlar ortasindag’I ten’sizliktin’ kelip shig’iwi ha’m onin’ sebepleri haqqindag’i dodalaniwlar” shig’armasinda mu’lkiy ten’sizlik, ja’miyettin’ bay ha’m kambag’allarg’a bo’liniwi sotsialliq ten’sizliktin’ birinshi basqishi. Ekinshi basqish ma’mlekettin’ payda boliwi menen baylanisli. Ushinshi basqishta ha’kimyat jawiz ha’m a’dalatsizliq ha’kimyatina aylanadi dep boljaw tiykarinda ideal jamiyet ideyasin alg’a su’redi.
Ja’miyet tariyxin filosofiyaliq an’law sotsialliq filosofiyada en’ a’yyemgi da’wirlerden baslap ju’zege kelgen esaplanadi. Bul tariyx filosofiyasi dep ju’ritiledi. A’yyemgi Grek alimlari Geradot ( e. a. 485-425 jillar a’tirapinda), Fukidid (e.a. 460-480), Demokrit, Platon, Aristotel shig’armalarinda ja’miyet tariyxi haqqindag’i pikirler ilgeri su’rilgen.
Tariyx filosofiyasi problemmalari Avgustin Avreliy (354-430), Foma Akvinskiy (1225-1274) shig’armalarinda sa’wlelendiriledi.
Alimlar Volter (1694-1778), Djambattita Viko (1668-1744), Iogan Gottlib Fixte (1762-1814), Ijgann Gotfrid Gerder (1744-1803) shig’armalari tariyxti filosofiyaliq an’lawg’a qaratilg’an.
Fransuz filosofi Volter o’zinin’ pu’tkil o’mirin ja’miyet ma’plerinen jiraq monaxiya hakimyatina qarsi bag’ishladi ha’m ja’miyetti aqil-zakawat tiykarinda o’zgerttiriw mu’mkinligine isendi. Nemis alimi, ma’ripatpa’rwar Gerder “insaniyat tariyxi filosofiyasdina tiyisli ideyalar” shig’armasinda Germaniyada XVIII a’sir aqirina shekem hu’kim su’rgen tariyxti teologik tu’siniwge qarsi gu’resti.
Sotsialliq filosofiya rawajlaniwinin’ ekinshibasqishi XIX a’sirde alg’a su’rilgen filosofiyaliq ideyalrdi o’z ishine aladi. Bul basqishtin’ o’zine ta’n ta’repi sonda, ja’miyet haqqindag’i uzaq tariyx dawaminda toplang’an filosofiyaliq bilimler sotsialliq filosofiyanin’ pa’n sipatinda filosofiya quraminan ajiralip shig’iwg’a g’arezsiz ilim tarawina aylaniwina sebepshi boladi. Sol da’wirdensotsialliq filosofiyanin’ predmeti, mashqalalari shen’berin islep shig’iwbaslandi.
Sotsialliq filosofiyanin’ g’arezsiz ilim tarawina aylaniwinda alimlar Gegel, Marks , Kont, Spenserlerdin’ orni u’lken boladi.
Gegel Vilgelm Fridrix (1770-1831) nemis klassik filosofiyasiniin’ iri g’ayratkeri Gegel o’zinin’ “Rux fonomenlogiyasi”, “Tariyx filosofiyasi” shig’armalarinda ja’miyetti filosofiyaliq an’lawdin’ yaxlit sistemasin isleo shiqti. Ol ja’miyet tariyxinin’ , ondag’i tariyxiy protseslerdin’ a’himyeti, uliwma ja’miyet, onin’ quram du’zilisi, puxaraliq ja’miyet, ma’mleketti basqariq usili, a’dep-ikramliliq, shan’araq haqqindag’i teren’ boljawg’a tiykarlang’an filosofiyaliq bilimlwrdi islep shiqti.
Gegelsotsialliq filosofiyani pa’n da’rejesine alip shiqti.
Sotsialliq filosofiyanin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwi K.Marks ati menen tikkeley baylanisli. Ol ja’miyetke materialistik jandasiw tiykarinda o’zine ta’liymat-ja’miyet filosofiyasi-tariyxiy materializm ta’liymatin islep shiqti. Ol ja’miyetti quramali quram du’zilisine iye sotsialliq organizm sipatinda ta’ripledi. Onin’ pikirinshe, ja’miyet rawajlaniwi – tabiyiy – tariyxiy protsess bolip esaplanadi. Ja’miyettin’ ekonomikaliq,sotsialliq filosofiyaliq boljaw tiykarinda ja’miyet rawajlaniwinin’ obiektiv, nizamliq xarakterge iye ekenin tiykarlap berdi ha’m ja’miyetler rawajlaniwi sotsiyal – ekonomikaliq formasiyalardin’ rawajlaniwi ha’mde almasiwi tariyxininan ibarat, degen juwmaqqa keldi. Ol ideyal ja’miyetti kommunizm ideyasinda ta’riypledi. Ma’lim, alimlar, filosoflar a’zel-a’zelden ten’lik, a’da’lat, erik, azatliq, pa’rawanliq qarar tapqan ja’miyetti a’rman etken ha’m bunday ja’miyetke erisiwdin’ jollari haqqindag’i qaraslardi alg’a su’rdi. Biraq Marks taliymatinda sotsiyalliq jagdaylarga klassliq tiykarda jandasiw,klasliq gures , proletariat diktatiwrasi ham klassiz jamiyetke otiw ideyasi onin tariyxiy sheklengenligi, insaniyat maplerine qarsi keliwin korsetedi. Bul narse Marksizim taliymatinin qadirsizleniwine alip keldi. Biraq bulardan tisqari, marksizm taliymati sotsiolliq filosofiyanin ahmiyetli mashqalalarin koterip shiqqanligi menen xarakterlenedi.
Sotsiyolliq filosofiyanin pan darejesinde koteriliwinde Batis filosofiyasinin iri wakili, frantsuz filosifi Ogyust Kont (1798-1857-jillar) tin ozine tan orni bar. Onin qaraslarinda jamiyettin filosofiyaliq analizi ayriqsha orin tutadi. Kont ozinin «pozitiv filosofiya kursi» (6 tomli) kitabinda jamiyetti quramali duziliske iye aqil parasat kornisleri vositasida rawajlanip bariwshi organizm, dep esaplaydi. Onin pikirinshe, pan ham filosofiya jamiyet nizamlarin bilip aliw kerek. Ol jamiyet rawajlaniwin ilim rawajlaniwi menen baylanistiradi ham jamiyet pozitiv ilimler tiykarinda qayta quriladi dep esaplaydi.
Sotsiolliq filosofiyanin mashqalalari ingliz filosofi ham sotsiologi Gerbert Spenser (1820-1903-jillar) shigarmalarinda oz sheshimin tapqan. Spenser «sotsiyalliq statistika», «sotsilogiya tiykarlari» kitaplarinda jamiyetke organic jandasiw ideyasin islep shiqti. Ol jamiyet tap sonday tiri organizim kibi iskerlik korsetedi onin har bir elementi malim funktsiyalardi orinlaydi, dep esaplaydi. Sotsiyalliq rawajlaniwdin tiykargi nizami, Spenser pikirinshe, en maslasiwshan jamiyetlerdin guresidir.
20- asirde sotsiolliq filosofiya rawajlaniwi bir Qatar jonelislerde oz kornisin tapti. Aldin bul dawirde sotsiolliq filosofiya Marksizim ideyalari rawajlaniwi guzetildi. Markstin qaraslarin mafkuralastiriw komunizim ideyalarin omirde qollaniw ameliyati baslandi. Marks talimatindagi sotsiolliq hadiyselerge klasliq jandasiw insaniyat basina ulken baleler keltirgeni jaqin otmish tariyximizdan hammege malim .
20-asirde sotsiolliq filosofiya menen birgelikte sotsiologiya rawajlana basladi. Har turli taliymatlar ilgeri surildi. Bularga neopozitivizim , psixologik sotsiologiya , industrial sotsiologiya jonelisindegi qaraslardi missal tarizde kiritiw mumkin .Sol Orinda sotsiolliq filosofiya menen sotsiologiya arasindagi uliwmaliq ham parqti aniqlaw lazim boldi.
Sotsialliq filosofiya jamiyet, insan, sotsialliq rawajlaniw ham sotsialliq biliwdin en uliwma nizamlari tuwrisinda tartis juritetugin pan. Sotsialliq filosofiya sotsiologiya ushin uliwmaliq koz qarastan tiykar bolip xizmet qiladi . Jamiyettin mohiyati,ishki rawajlaniwi nizaml iqlardi bilmey turip ,aniq jamiyet ham ondagi sotsialliq munasebetlerdi tuwri tusiniw mumkin emes. Eger sotsiolliq filosofiya jamiyet haqqindagi koz qaraslar taliymatlarin ifodalasa,sotsialogiyani aniq jamiyet, ondagi sotsialliq baylanis ham munasebetler qiziqtiradi. Sotsiologiya paninin tiykarshisi frantsuz filosifi ham sotsioligi Emil Dyurkgen (1858-1917-jillari) esaplanadi. Ol jahande birinshi sotsiologiya professori «Sotsiologik jilnama» jurnalinin tiykarshisi.Sotsiologiyanin pan sipatinda rawajlaniwi ingliz alimi Gerbert Spenser ati menen baylanisli . Ol birinshi bolip ,Sotsialogiyanin tiykarlaniwi shigarmasinda sotsiologiya paninin predmeti , mashqalalari,waziypalarin aniqlap berdi.Ogan kore sotsiologiyanin waziypasi jamiyettin en uliwmaliq evoluytsiya nizamliqlarin ashiwga xizmet qilatugin sotsioll faktler ham sotsiol jagdaylardi uyreniwinde. 20 asirdegi sotsiolliq filosofiyaliq bilimlerdin rawajlaniwinda nemis alimlari (O.Shpengler 1880-1936-jillar) ham Karl Yaspers (1883-1969-jillar) fantsuz filosiflari Anri Bergson (1859-1941-jillar) lardin qaraslari ahmiyetli orin tutadi. Shpengler «Evropanin soniwi» shigarmasinda madeniyat ham tsivilizatsiyanin oz ara qarama qarsi qoyadi. 20 asirdegi sotsiolliq filosofiya qaraslarda insane mashqalasina ayriqsha itibar qaratilga. Sotsiolliq rawajlaniwda insane aqil zakawatinin orni, insane qadiriyati insanparwarliq gumanizim ideyalarinin sotsiolliq filosofiyaliq qaraslarinin tiykarin payda etedi. Sotsiolliq rawajlaniwdin jahan koleminde koloniyashiliqtin jasiriliwi jahan kartasinda jana garezsiz mamleketlerdin payda boliwi sotsiolliq filosofiyaliq pikirler payda boliwina turtki boldi SSSrdin jemiriliwi, Ozbekistannin oz garezsizligin qolga kiritiwin sotsiolliq rawajlaniwga janasha jandasiwdi talap qildi. Jamiyet ,sotsialliq rawajlaniwdin mashqalalarina ozine tan jandasiw Respublika Prezidenti Islam Karimov shigarmalarinda oz korinisin tapqan. Islam Karimovtin hazirgi zaman jamiyeti, jahan koleminde keship atirgan sotsiolliq jagdaylar, Garezsizlikti qolga kiritken Ozbekistannin ozine tan sotsiolliq rawajlaniw joli, sotsiolliq rawajlaniwdi «Ozbek modeli» haqqindagi sotsiolliq filosofiyaliq bilimler rawajlaniwinda ahmiyetli orin tutadi