1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Qadag’alaw ushin sorawlar:
1. Pa’n tusiniginin ahmiyeti.
2. Pa’nnin ozine tan qasiyetleri.
3. Pa’nnin qaliplesiwi ham rawajlaniwi qanday dawirlerdi oz ishine aladi.
4. Ne sebepten Pa’n sotsialliq sananin arnawli formasi esaplanadi?
5. Pa’n-sotsialliq institutlar sistemasi, degende ne nazerde tutiladi?
6. Pa’n jamiyet arasindagi dialektik baylanisliliqti qalay tusinesiz?
7. Pa’nde differentsiya protsessleri qalay keshedi?
8. Ilimiy bilimler integratsiyasi nelerde korinedi?


10-Tema: Madeniyat ham qadiriyatlar
Madeniyat quramali, kop qirli sotsialliq qubilis. Ol bir Qatar panlerdin uyreniw obiekti bolip esaplanadi. Maselen, arxeologiya otmishte adamlar iskerligi natiyjesinde juzege kelgen predmetler, esteliklerdi uyrenedi. Etnografiya malim bir xaliqtin madeniyatin uyrenedi.
Sotsialliq filosofiya madeniyatin birliginen ibarat sotsialliq hadiyse sipatinda uyrenedi. Madeniyat atamasi kop manilerge iye—egin egiw, qayta islew beriw, asraw, abaylaw, maglumat, talim tarbiya, rawajlaniw. Madeniyat insandi basqa barshe tabiyiy biologic dunyadan ajiratip turadi.
Madeniyat tusinigi ayrim alimlar arabsha ham sozlerinin qosiliwinan kelip shiqqan ham ol < qalaga tan > manisin anlatadi, dep esaplaydi. Evropaliq alimlar madeniyat tusinigi < kultura > sozinen kelip shiqqan ol gamxorliq qiliw manisin bildiredi, degen pikirdi aldiga suredi. Madeniyat ozbek tilinde tarbiya korgenlik, bilimlilik, sapaliliq manilerinde isletiledi. Madeniyat insan ham jamiyet iskerliginin barliq korinisleri, onin aqibetinde jaratilgan jami materiyalliq ham manawiy qadiriyatlardi oz ishine qamrab aladi.
Madeniyat tusinigine har turli tariypler berilgen. XX asirdin 50- jillarinda amerikaliq alimlar Anri Kreber ham Antone Klakxomlar madeniyat tusinigine berilgen tariypler 164 ekenligi haqqinda piker bildirgen. Hazirgi zaman filosofiyasinda madeniyat tusinigine berilgen tariyp 500 atrapinda dep esaplaytugin alimlar O.G. Danilyan ham V.M. Taranenko.
Madeniyat tusiniginde;
insannin jaratiwshiliq iskerligi bul iskerliktin usillari ham qurallari sawlelenedi.
insan iskerliginin natiyjeleri
Insannin iskerligi materialliq ham manawiy turlerge bolinedi. Sogan kore madeniyat 2 turde korinedi;
materialliq madeniyat
manawiy madeniyat
Materialliq madeniyat degende insaniyat tarepinen jaratilgan jami materialliq qadiriyatlar nazerde tutiladi.. miynet qurallari texnika, texnologiya, islep shigariw madeniyati, turmistin materialliq shart- sharayitlari h.t.b materialliq madeniyat turleri esaplanadi.

Manawiy madeniyat degende manawiy qadiriyatlardi islep shigariw jetkerip beriw ham tutiniw tarawlari nazerde tutiladi. Manawiy madeniyat quramina:

insan manawiy iskerliginin barshe korinisleri
bul iskerliktin barliq natiyjeleri: pan, filosofiya, san`at, siyast, huqiq, talim-tarbiya, din, jamiyetti basqariw
mekemeler ham sholkemler: mektep, joqari ham orta arnawli oqiw orinlari, teatr, kino, muzey, kitapxana, konsert zallari h.t.b kiredi
Materialliq ham manawiy madeniyat arasina qatan shegara qoyiw olardi bir-birinen ajiratiw mumkin emes. Miynet qurallarin islew materialliq zarurlikten kelip shigadi ham materialliq islep shigariw iskerliginin natiyjesi esaplanadi. Hazirgi waqitta miynet quralin bilimsiz islew mumkin emes.
Manawiy madeniyat sotsialliq rawajlaniwdin zarur fakrori esaplanadi. Jamiyettin rawajlaniw darejesi manawiy madeniyat penen baslanadi. Insan godeklik waqtinnan aq madeniyat tasirinde jasaydi. Insan talim tarbiyasi degende aweli onin madeniyatli insan sipatinda kamal taptiriw nazerde tutiladi. Talim tarbiya protsesinde insan madeniyatqa ashiq boliwga uyrenedi. Madeniyatti turli tiykarlarina kore bir Qatar turlerge boliw mumkin: maselen milliy ( ozbek madeniyati, rus milliy madeniyati ) territoriyaliq (slavyanlar madeniyati, turkey xaliqlar madeniyati, afrikaliqlar madeniyati ) madeniyat turlerin korsetiw mumkin. Tariyxiy dawir koz qarasinan madeniyatti antik uliwma insaniy madeniyat, orta asirler dawiri madeniyati siyaqli turlerge boliw mumkin. Jamiyet turmisinnin turli tarawlarina qarap, siyasiy madeniyat, ekonomikaliq madeniyat, huqiqiy madeniyat haqqinda piker juritiw mumkin.hazirgi waqitta madeniyattin ozine tan turleri: galabaliq madeniyat, jaslar madeniyati, elita madeniyat, jumisshilar madeniyati siyaqli turleri bar ekenligin itibarga aliw lazim. Madeniyattin jamiyette tutqan orni onin:
gnoseologik yaki tarbiyaliq
jaratiwshiliq
kommunikativlik
normative funktsiya
insanparwarliq funkysiyalarin korsetiw mumkin.
Madeniyatta insaniyat tajriybesi jamlengen boladi ham ol aldin ala bilimler turinde korinedi. Olardi ozlestiriw madeniyattin gnoseologik yaki tarbiyaliq funktsiyasinin qasiyetin quraydi. Madeniyat adamlar iskerliginnin zarur qurali esaplanadi. Ilimiy izleniwler alip bariw san`at tarawinda iskerlik korsetiw madeniyatinin jaratiwshiliq funktsiyasi qasiyetin quraydi.
Turmistin barliq korinislerinde – miynette, turmista, shaxslar ara munasebetlerde madeniyat adamlar minez-qulqina tasir korsetedi, olardin hareketlerin basqaradi. Bul madeniyattin normative ( tartipke saliw ) funktsiyasin quraydi. Normative funktsiya tarbiyada, huqiqta oz korinisin tabadi. Madeniyat sotsialliq omir tajriybesin bir awladtan ekinshi awladqa jetkerip beriw qurali esaplanadi. Madeniyat qadriyat turinde awladlar tarepinen ozlestiriledi ham sol tuykarda awladlar baylanisliligi tamiynlenedi. Sotsialliq tajriybeni awladlarga sindiriw madeniyattin kommunkativlik funktsiyasin quraydi. Madeniyat insanda insaniyliqtin qaliplestiriw waziypasin atqaradi. Madeniyat arqali insan kamalatqa umitiladi, insanda en joqari insaniy qasiyetler qaliplesedi. Madeniyat insaniyliqtin darejesi ham korsetkishi esaplanadi. Bul madeniyattin insanparwarliq funktsiyasi esaplanadi.
Jamiyet rawajlaniwinin qaysi tarawi haqqinda gap ketiwine qaramastan bul rawajlaniwda tiykargi orindi insan ham onin madeniy jetilisiwi darejesi sheshiwshi qural bolip esaplanadi. Filosfiyanin en zarur problemalarinnanbiri—qadiriyatlar problemasi. Qadiriyatlar problemasi filosofiya tariyxinda ayyemnen berli bar bolgan. Ayyemgi grek filosoflari Sokrat, Platon jaqsiliq, adalat, parawanliq qadiriyatlari haqqinda piker juritken. Aristotel adalat, baxit joqari qadiryatlar ekenligin aytip otip olardi salistirmali xarakterdegiligi. Olar insanninsawatina baylanisliligi haqqinda piker juritken. Orta asirlerde qadiriyatlar ilahiy mazmunda koringen. Oyaniw dawirindegi filosofiyaliq qaraslarinda insanparwarliq qadiriyatlarina ayriqsha itibar bergen
XIX asirden baslap qadiriyatlar teoriyasi islep shigildi. Qadiriyatlar haqqindagi teoriya talimatti sipatlawshi aksiologiya terminin XIX asirdin ekinshi yariminda fransuz filosofi P.Lapi ham nemets alimi E.Gartmanlar tarepinen qollaniwga kiritilgen. Aksiologiya—qadiriyatlar filosofiyasi pani sipatinda XX asirdin aqirinda qaliplesti. Qadiriyatlar haqqindagi talimat qadriyattaniwshiliq, qadiriyatlar filosofiyasi – aksiologiya dep juritiledi.
Qadiriyatlar ne? Bul tusinik qadir qimbat tusinigi menen baylanisli. Qadiriyatlar adamlar qadirleytugin narselerge qarata isletiledi. Filosofiya lugatinda qadiriyatlar jamiyet, insan, insaniyat ushin ahniyetli bolgan barliq narse hadiyseler, paziyletler jiyindisi dep tariypleydi. Akademik J.Tulenovtin pikirinshe, qadiriyat degende insan ham insaniyat ushin ahmiyetli bolgan millet, elat, ham sotsialliq toparlardin mapleri ham maqsetlerine xizmet qilatugin tabiyat ham jamiyet hadiyseler jiyindisi tusiniliwi lazim. Qadiriyatlar sotsialliq qasiyetke iye bolip, adamlardin ameliy iskerligi waqtinda qaliplesedi ham rawajlanadi. Qadiriyatlar tusiniginde ogan tan qasiyetler korinedi:
qadiriyatlar oz qasiyetine kore sotsial. Narselerdin ozi garezsiz tarizde qadiriyat bola almaydi. Jamiyet bolmasa qadiriyatta joq. Qadiriyatlar hamme waqit insan qadiriyatlaridir.sonin ushinda insan menen baylanisliqta bolgan waqitta gana narseler qadirli bola aladi.
Qadiriyatlar insannin ameliy iskerligin juzege keltiredi. Insan ham onin malim natiyjege erisiwine joneltirilgen iskerligi onin ushin ahmiyetli, qadirli
Har qanday narse 2 turli qasiyetke iye. Biri- narsenin nege kerekligi, ekinshisi onin insan talaplarina qanshelli darejede baylanisliligi. Narse ozinen ozi qadirli bola almaydi. Ol insannin bir talabin qandirganda gana qadirli bola aladi. Demek, onin qadirli qadirli emesligi insanga onin munasebetine baylanisli.
Qadiriyatlar obiektiv qasiyetke iye. Qadiriyat oz ozinnen emes, insannin predmetli ameliy iskerliginen kelip shigadi.
Qadiriyatlardi turli tiykarlarga kore turlerge ajiratiw mumkin. Jamiyet turmisinnin tarawlarina baylanisli boliw koz qarasinan qadiriyatlardin: a) materialliq b) sotsialliq- siyasiy v) manawiy turlerin korsetiw mumkin.materialliq qadiriyatlar ishinde tabiyiy qadiriyatlar ahmiyetli orin tutadi tabiyiy qadiriyatlarga jer, jer asti bayliqlar, suw, hawa, togaylar, osimlikler, paydali qazilmalar, haywanlar ham basqalar kiredi. Ekonomikaliq ahimetke iye bolgan tabiyiy shiyki zat, paydali qazilmalar Ozbekistan Respublikasinin milliy bayligi, tiykargi qadiriyatlarinnan esaplanadi. Tabiyiy resurslar: janilgi, metal, rudalar, hawa, suw, osimlikler, haywanlar bolmasa insan jasay almaydi.ana jer adamlar ushin materialliq zatlar taminati, miynet qurallari gaziynesi esaplanadi. Jer—insaniyat rawajlaniwi besigi. Solay eken omirimiz tamiynati—jerdi qadirlemew mumkin emes.ozbekistan Respublikasi Konstitutsiyasinnin 55- statiyasinda: < jer, jer asti bayliqlari,suw, osimlik ham haywanat dunyasi hamde basqa tabiyiy bayliqlar, uliwma milliy bayliqlar olardan aqilga say paydalaniw zarur ham olar mamleket qorgawinda> dep jazilgan. Materialliq qadiriyatlar negizin mulk quraydi. Mulikti oz iyesine beriw jamiyet rawajlaniwinnin zarur qurali esaplanadi, mulk iyesi usi mulkti saqlaw ham kobeytiw ushin guresedi. Mamleket rawajlaniwinnin joqarilawina xizmet qilatugin awele mulkdarlar esaplanadi. Sonliqtan ham mamleketimizde amelge asirilip atirgan ekonomikaliq reformalardin tiykarin mulkiy munasebetlerdi tupten ozgertiw quraydi. “ mulktin mulkdarga xizmet qiliwina,onin mulk iyesine, putkil mamketke payda keltirip har bir puqaranin parawanliligina xizmet qiliwina erisiw lazim”
Ane sonda gana payda bolipatirgan mulkdarlar klasi oz mamleketinnin ekonomikasin bekkemlew ham qorgaw sotsialliq siyasiy turaqliliqti tamiynlew ushin barliq imkaniyatlardi jaratadi,- dep aytip otedi Prezident Islam Karimov.
Materialliq qadiriyatlar tabiyiy ( tabiyat redmetleri, miynet predmetleri ) ham predmetli ( insan miyneti natiyjeleri ) korinislerinde juzege keledi.
Sotsialliq- siyasiy qadiriyatlarga sotsialliq adalat, tinishliq, barqararliq siyaqlilar kiredi. Manawiy qadiriyatlar degende ilimiy, adep-ikramliliq, diniy, estetik qadiriyatlar nazerde tutiladi. Kimnin talaplarin korsetiw qasiyetine kore qairiyatlar shaxsiy, toparliq, jamaalik, milliy, uliwma insaniy korinislerge iye. Jamiyet ham insan turmisinda tutqan orinlarina kore qadiriyatlar ekinshi dareeli kundelik ham joqari qadiriyatlardin turlerin korsetiw mumkin. Materialliq, sotsialliq- siyasiy manawiy qadiriyatlardin belgili bir bolegi joqari qadiriyatlar quraydi. Tinishliq, insan turmisi, adalat, erkinlik, huqiq, waziypalar haqqindagi oylar, dosliq, muxabbat, qarindasliq siyaqlilar joqari qadiriyatlar toparina kiritiw mumkin.qadiriyatlarin mazmuni, korinisi ozgeriwshen. Qadiriyatlar turleri arasina qatan shegara qoyiw mumkin emes. Olar urmis sharayitlari zaman talabi menen bir turden basqa turge otiwi mumkin. Jamiyettegi ozgerisler rawajlaniw jana qadiriyatlardin qaliplesiwine yaki ayrim qadiriyatlardin jogaliwina alip keliwi mumkin. Insan ham onin omiri en joqari qadiriyat sanaladi. Respublika Konstitutsiyasinda sonday sozler jazilgan: “ Ozbekistan Respublikasi demokratiya,uliwma insaniy printsiplerge tiykarlangan, ogan kore insan onin omiri, erkinligi, namisi, qadir- qimbati ham basqa huqiqlari oqari qadiriyat esaplanadi”.
Solay etip, madeniyat ham qadiriyatlar insan ham jamiyet turmisinda ayriqsha orin iyeleydi.