1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayanish tusinikler:
Madeniyat, qadiriyatlar, miyrasliliq, madeniyattaniwshiliq, qadriyattaniwshiliq.


Qadag’alaw ushin sorawlar:
Madeniyat tusinigine tariyp berin.
Manawiy madeniyat degen ne?
Madeniyattagi milliylik ham uliwma insaniyliq tareplerdi qalay tusinesiz?
Madeniyattin jamiyettegi orni
Qadiriyatlar degende neni tusinesiz?
Qadiriyat tusiniginin mazmuni qanday
Qadiriyattin tiykargi turleri qanday
Qadiriyatlar insan omirinde qanday orin iyeleydi?


11-Tema: Puqaraliq jamiyeti.

1. 
   Jamiyet. Puqaraliq jamiyeti.
   
2. 
   Puqaraliq jamiyet problemalarinin’ felosofiya tariyxinda qoyiliwi.
   
3. 
   XX asirde rawajlang’an «puqaraliq jamiyeti» konsepsiyalari.
   
4. 
   Puqaraliq jamiyet, onin’ o’zine ta’n ta’repleri. O’zbekstanda qarar tawip atirg’an erkin puqaraliq jamiyeti.
   

Song’i waqitlarda sotsiyal felosofiyada «ashiq jamiyet», «jabiq jamiyet», «axborotlasqan jamiyet», «puqaraliq jamiyet» kibi tu’sinikler ko’p qollanbaqta.

Puqaraliq jamiyeti jamiyetin’ toliq ko’rinisin ispatlaydi «Puxaraliq jamiyeti», «puqaraliq» tu’siniklerine qadimnen ko’p alimlar o’z mu’nasebetlerin bildirgen. Yunonshi Yunon felosfi Arestotel o’zinin’ «Siyasat» shig’armasinda puqaraliq jamiyet ma’selesine ayriqsha toqtalg’an ha’mde grek polislarin puqaraliq jamiyettin’ o’zine say modeli,dep bilgen. Ol puqaraliq jamiyet, degende baxitli o’mirdi ta’minleytug’in jamiyetti tu’singen. Bunday jamiyetti basqariwda mamleket nizamlarina tuwiri,adalatli boliwi, mamlekettin’ xaliq ma’pleri jolinda xizmet qiliwi za’ru’r,dep esaplag’an. Abu Nasr Farabiy «Fozil adamlar shahri» shig’armasinda «fozil shahri» ideyasin alg’a su’rgen. «Fozil shahri» alim ideyalindag’I puqaraliq jamiyeti edi. Farbiy ideyal ja’miyet – fazil qalasi degende adalatli, kisilerdin’ natiyjeli miyneti, ilim qanegelerinin’ aql-zakawatlari, o’mirlik ta’jiriybeleri joqari qadirlenetug’in jamiyetti tu’singen. Bunday qalada ideyalogiya, ilim-pan rawajlandi,insan kamalati ta’minlenedi, insanlar o’zara awizbirshilikli jasaydi: onda ten’ huqiqliq ha’m erkinliik saltanati hu’kimiranliq qiladi. Arziwdag’I jamiyette ma’mleket basliqlari o’z iskerliginde adalat, ten’ huqiqliliq, puqaralardin’ ma’plerin ko’zlep is alip baradi.
Puqaraliq jamiyeti maselesine baylanisli qaraslar I Kant, Gegel, Russo filosofiyaliq qaraslardin’ kerekli ta’repin payda etedi. Kant arziw qilg’an ideyal jamiyet – bul jamiyet ag’zalari ortasindag’I tinish-tatiwliq, birdemlik, awizbirshilikdir. Ideyal jamiyette erkinlik u’lken a’himiyetke iye. Siyasiy erkinliktin’ tiykarg’I sha’rti-bul jamiyet ag’zalarinin’ nizam aldinda ten’ligi. Kant ten’lik degende uliwma ten’likti na’zerde tutpaydi. Awladdan – awladqa tiyisli jen’illiklerdi sheshiw kerekligi haqqinda is ju’ritedi. Onin’ pikirinshe, insanlardi pu’tkil ten’likte saqlawg’a urininw sotsiyal adalatsizliqtan basqa na’rse emes. Gegeldin’ huqiq felosofiyasinda puqarealiq jamiyetine tiyisli pikirler alg’a su’rilgen.
Jan’ da’wir felosofiyasinda puqaraliq jamiyeti ma’selesine fransuz ilim do’retiwshileri ko’p itibar qaratqan. Solardan biri – Jan Jak Russo.(1712-1778). Ol o’zinin’ “sotsiyalliq shartnama yamasa siyasiy huqiq qaraslari” dep, atalg’an ataqli shig’armasinda puqaraliq ja’miyetin du’ziw tiykarlarin qarap shig’adi ha’m o’zara ten’lik, huqiq qag’iyda nizamlarg’a hu’rmet, xaliq ma’pleri ma’selesine u’lken itibar qaratadi.
Jan Jak Russo sotsiyalliq ten’sizlikke ideyal mamleket ha’m ja’miyetti qarar taptiriw jolindag’I en’ tiykarg’I tosiq dep biledi. Ol o’zinin’ “ten’sizliktin’ kelip shig’iw sebepleri” shig’armasinda ten’sizliktin’ kelip shiqan sebeplerin ko’rip shig’ar eken, og’an tariyxiy waqiya sipatinda jandasadi. Jamiyttegi gu’zetiletug’in tu’rli kemshiliklerdin’ tiykarg’I bas sebepshisi – ten’sizlik. Ten’sizliktin’ tiykarg’I sebebi menshikli mu’lik, ma’mleket bolsa bol ten’sizlikti ku’sheytiredi. Sonin’ ushin ja’miyette bayliqlardi ten’ bo’listiriwi lazim. Alim ha’rqanday menshik mu’likke emes, tek tu’rli buziliwlarg’a alip keletug’in ayrim menshik mu’likshilikke qarsi gu’resedi. Ayne waqitta, shaxsiy miynetke tiykarlang’an menshik mu’likshilikti jamiyettin’ tiykari dep esaplaydi. Russonin’ pikirinshe ja’miyetttin’ baylar ha’m kambag’allarg’a bo’liniwin beykar etiw arqali sotsiyaliq ten’likti ta’minlew mu’mkin.
«Puqaraliq jamiyet» tu’sinigi sotsiyalliq felosofiyag’a XX asirde kirip keldi ha’m bul na’rse ingliz alimi, felosf Karl Popper (1902-1994 j) ati menen tikkeley baylanisli. Popper «ashiq jamiyet ha’m onin’ dushpanlari» shig’armasinda «jabiq jamiyet» ha’m «ashiq jamiyet» haqqindag’I taliymatti ilgeri su’rdi.
Karl Popperdin’ bul shig’armasin jaziwdan maqseti totalitarizm haqqindag’I qaraslardi teren’lestiriw ha’m og’an qarsi gu’res natiyjeligin asiriwdan ibarat edi. Alim jabiq ja’miyetti totalitar siyasiy diziminin’ n’tiyjesi sipatinda ta’ripleydi. Onin’ pikirinshe insaniyat hamiyshe totalitar siyasiy du’zim menen gu’resip kelgen. Insaniyat o’zinin’ keleshegin insanparwarliq prentsiplerge tiykarlang’an sotsiyal-ekonomikaliq mu’nasebtlerin qarar taptiriw menen baylanisli bolg’an maselelerge qartiwi lazim, dep esaplaydi alim. Popper bunday sapaliq jag’dayina iye bolg’an jamiyetti “ashiq jamiyet” dep ataydi. Ol ashiq jamiyetti bazar mu’nasebetleri menen baylanistiradi ha’m bul tarawda “ashiq jamiyet”, “puqaraliq jamiyeti” haqqindag’I konsepsiyani ilgeri su’redi. Ashiq jamiyette jamiyet puqaralari shaxs esaplanadi. Onda puqaralar belgili qararlardi qabil etiwde qatnasadi.
Karl Popper insanparwarliq prentsipine tiykarlang’an sotsiyalliq du’zimge erisiw ushin insaniyat bes basil waziypani orinlawi lazim. Bular

1. 
   Erkinlikti bekkemlew onnan kelip shig’atug’in juwapkershilikti an’law.
   
2. 
   Dunyada tinishliq ornatiw
   
3. 
   Jarliliqqa qarsi gu’res
   
4. 
   Demografik partlawg’a qarsi gu’res
   
5. 
   Zorawanliqqa qarsi talim-tarbiyani jedellestiri
   

Soni aytip otiw lazim, “jamiyet” ha’m “puqaraliq jamiyeti” senonim tu’sinikler emes. Uliwma alg’anda, jamiyet-bul adamlardin’ uliwmalig’I arganik birligi ha’m birdemligi. Puqaraliq jamiyeti bolsa jamiyettin’ belgili bir ko’rinisi esaplanaadi.
Puqaraliq jamiyeti ol yaki bul ma’mlekettin’ ha’r bir puqarasina ekonomikaliq ha’m siyasiy turmisin o’z qa’lewi tiykarinda quriwg’a toliq erkinlikti kepillewshi ma’lim sotsiyalliq sistema esaplanadi.
Puqaraliq jamiyettin’ bas funktsiyasi – o’z-o’zin basqariw. Mamleket o’z sotsiyal-siyasiy iskerlikte demokratiya qag’iydalari qansha ko’p a’mel qilsa, puqarliq jamiyet sonday darejede tez rawajlanadi. Haqiyqiy demokratik mamleket,bul a’lbette rawajlang’an puqaraliq ja’miyetke iye bolg’an mamleketdur.
Puqaraliq jamiyette mamleket iskerligi u’stinen puqaralardin’ baqlaw ornatiladi, ma’mlekettin’ ko’p g’ana funktsiyalari puqaralardin’ o’z-ozin basqariw orginlarina o’tedi.
Puqaraliq jamiyet insaniyat tsivilizatsiyasinin’ jemisi esaplanadi. Puqaraliq jamiyet qiyin du’ziliske iye. Puqaraliq jamiyettin’ quram bo’limlerge:
a) sotsiyal tarawda – mayda menshik karxanalar, kosperativlar, aksionerlik jamiyetler, puqaralar tashabusi menen payda bolg’an ha’r tu’rli islep shig’ariw birlespeleri, jamiyetler;
b) sotsiyal tarawda-shan’araq, o’zin – o’zin basqariw sho’lkemkeri, siyasiy partiyalar, tu’rli hareketler, jamaatshilik fikirin uyreniwshi
v) manawiyatda- mamleketlik emes sho’lkemler (ma’selen diniy sho’lkemler), g’alaba xabar qurallari, turli ilimiy, sotsiyalliq birlespeler kiredi.
Ha’zirgi ku’nde O’zbekistanda erkin puqaraliq jamiyetti quriw boyinsha ul;ken isler a’melge asirilmaqta. Erkin puqaraliq ja’miyeti nizam ustinligi,sotsiyalliq adalat hu’kimiran bolatug’in, insannin’ huqiq ha’m erkinlikleri joqari oring’a ko’terilgen jamiyetdur.
Respublika Prezidenti I.A.Karimovtin’ “Ozbekistannin’ o’z istiqlol ha’m taraqiyot joli”, “O’zbekistan XXI a’sir bosag’asinda qa’wipsizlikke qa’wip turaqliliq sha’rtleri ha’m kepillikleri” miynrtlirinde erkin puqaraliq ja’mioyet quriw jollari ha’m bul bag’dardag’I waziypalar ilimiy ta’repten tiykarlang’an.
Erkin puqaraliq jamiyettin’ ma’nisin Prezident I.Karimov ta’repinen sonday ta’riplenedi: “ biz ushin puqaraliq ja’miyet – sotsiyal oray. Bul orayda nizam u’stin bolip ol insannin’ o’z-o’zin kamal taptiriwg’a qarisiliq qilmaydi, kerisinshe jardem beredi. Shaxs ma’pleri onin’ huqiq ha’m erkinlikleri toliq da’rejede ju’zege shig’iwg’a jardemlesedi”.
Bul jamiyetti quriwdin’ strategic waziypalari I.Karimovtin’ shig’arma ha’m so’ylewlerinde awele “O’zbekistan XXI a’sir bosag’asinda qa’wipsizlikke qa’wip turaqliliq sha’rtleri ha’m kepillikleri” shig’armasinda berilgen. Bular:
1)demokratiyaliq huqiqiy jamiyet quriw. Tiykarinan demokratik huqiqiy ja’miyette bar ma’p ha’m qatinasiqlarin bekkem halda ispatlaydi. Demokratik huqiqiy ma’mleket uzliksiz rawajlanip bariwshi ma’mleket. Bul ma’mlekettin’ nizamlari insan ha’m puqaralar huqiqlarin toliq ju’zege shig’ariwg’a xizmet qiladi.
2)erkin puqaraliq jamiyetin quriwdin’ a’himiyetli sha’rti demokratiyani ha’r ta’repleme rawajlandiriw. “Jamiyette demokratiyanin’ qay da’rejede erkinligin belgilewshi keminde u’sh belgi bar. Bular – xaliq qararlari qabil qiliw barisinda qanshelik xabardarlig’i. Hu’kimet nizamlari xaliq ta’repinen qansheli qadag’alaw qiliniwi, apiwayi puqaralar ma’mleketti basqariwda qansheli qatnasiwinda dir”.
3) puqaraliq ja’miyetti quriw bir qansha ha’kilikli waziypalardi ma’mleketten mahalliy ha’kimiyat orginlarina puqaralardin’ o’zin-o’zi basqariw orginlarina basqishpa – basqish tapsiriwin ko’zde tutadi. Bunda ma’mleket ha’kimiyati o’z diqqat itibarin rawajlaniwdin’ strategic waziypalarin sheshiwge (mamleket qawipsizligi, sirtqi siyasat, nizamlar qabil qiliw h.t.b.) qaratadi. Basqa maselelerdi sheshiwge aste-aqirin ma’mleket ha’kimiyat orginlarinan jamaat sho’lkemlerge, puqaralardin’ o’zin-o’zi basqariw orginlarina tapsiriliwi ko’zde tutilg’an.
4)erkin puqaraliq jamiyet quriw siyasiy institutlar ha’m mamleketlik emes sotsiyalliq birlespeler ha’m jamiyetlik dizimlerdin’ ro’linin’ janede artip bariwi menen xarakterlenedi. Bu’gingi ku’nde respublikada 9690puqaralardin’ o’zin-o’zi basqariw orginlar ma’mleket sotsiyal o’mirde ju’da’ u’lken orin tutpaqta. Respublikada 5 siyasiy partiya (XDP, fidokarlaa milliy demokratik partiyasi, Miliy tiklanish demokratik partiyasi, Leberal demokratik partiya) “Xaliq birligi” ha’reketi, “Kamolat” jaslar sotsiyal ha’reketi, ka’siplik birlespeler, Xatin – qizlar sho’lkemleri, 300den artiq respublika ha’m xaliqara ma’mleketlik emes sho’lkemler, tu’rli birlespeler iskerlik ko’rsetpekte.
Insan huqiqlari boyinsha Oliy Majlistin’ wakillikli institute- Ombudsman du’zilgen
5) erkin puqaraliq ja’miyetti du’ziwdin’ a’himiyetli ta’repi manawiyatti joqarilatiw g’alaba xabar qurallarin ha’r ta’repleme rawajlandiriwdan ibarat. «… g’alaba xabar qurallarin ha’r bir insan o’z pikirin bayan ete aliwina imkan beretug’in erkin minbar boliwi kerek».
Bu’gingi kunde O’zbekistanda 609 tali gazeta, 162 atli jurnal shig’arilmaqta.
Sonday qilip, erkin puqaraliq ja’miyetti quriow h’am rawajlandiriw bizin’ strategic maqsetimiz, sebebi bunday ja’miyette insan, onin’ huqiqlari, erkinlikleri ha’mde ma’pleri joqari qa’diryat esaplanadi.