1-tema: Shet el bilimlendiriw sistemalarınıń ózgeshelikleri (2 saat lekciya) Jobası

2. Franciyada bilimlendiriw sisteması
Franciyada bilimlendiriw sisteması áyyemgi hám bay tariyxga iye. Bul mámlekette «Bilimlendiriw haqqında»gı nızam dáslep 1955-jılı qabıl etilip, 1975-jılı ózgerisler engizilgen.
Franciya mámleketiniń házirgi dáwirdegi «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamı 1989-jıl 10-iyulda qabıl etilgen bolıp, onıń ózgertiliwine bilimlendiriw strategiyasındaǵı ózgerisler, mámlekettiń ishki, sırtqı siyasattaǵı reformaları, ekonomikalıq sharayatlar, sırt el pedagogikasındaǵı aldıńǵı tájiriybelerdiń mámleket bilimlendiriw sistemalarına kirip keliwi, oqıw predmetleriniń integraciyaları hám basqalar sebep boldı.
Franciyada bilimlendiriwdiń tiykarǵı maqseti shaxstıń hár tárepleme jetilisiwin támiyinlew, onı iskerlikke tayarlaw, bazar munasábetleri sharayatında oqıwshılardı isbilermenlikke úyretiw, kásip-ónerge iye bolıwdan ibarat. Bunda:
1. Mámleketlik mektepleri;
2. Jeke menshik mektepler;
3. Aralıq mektepleri bar.
Oqıtılatuǵın pánler ishinde frantsuz tili hám ádebiyatı, oqıw hám jazıw úlken áhmiyetke iye. Olar ushın sabaq waqtıniń 30% ajratıladı. Ortasha háptelik saatlar 26 saattan ibarat, sabaqtıń dawam etiw waqtı bolsa 60 minut. Oqıw jılı 5 sherekke bólinedi. Frantsuz mektepleri baslawısh klasslarında oqıw azanǵı hám tusten keyingi bólimlerge bólinedi. Azanda oqıwshılar ana tilinen, tusten keyin bolsa matematika hám basqa pánlerdi oqıydı. Matematika, ana tili hám ádebiyatı baza predmeti, tariyx, geografiya, miynet, dene tárbiyası predmetleri bolsa rawajlantıratuǵın predmetler esaplanadı.
Franciya bilimlendiriwinde balalardıń kishkene waqıtlarınan baslap aq mektepte oqıtıw ushın tayar halda keliwine úlken itibar qaratıladı. Bul basqıshta oqıwshılar tómendegishe gruppalarǵa ajıratılǵan: kishi gruppa (2-4 jas), orta gruppa (4-5 jas), úlken gruppa (5-6 jas). Mektepke tayarlaw toparı (5-6 jas) bolıp, olarǵa Franciyada 100% sol jastaǵı balalar qamtıp alınǵan. Balalardı mektepke tayarlaw ushın bólek baǵdarlama hám sabaqlıqlar bar.
Franciyada Baslawısh tálim mekteplerine 6 jastan 11 jasqa deyingi balalar qabıl etiledi. Baslawısh mektep biypul hám májbúriy. Onıń wazıypası oqıw, jazıw, esaplaw kónlikpelerin qáliplestiriwden ibarat. Sabaqlar azanǵı saat 9 dan 12 ge shekem, hám de saat 14 ten 16 ǵa shekem 5 saat dawam etedi. Mektepte awqatlanıw tólemli, lekin júdá arzanlastırılgan bahalarda. Baslawısh klaslarda oqıw úsh basqıshda ámelge asırıladı:
1. Tayarlaw basqıshı;
2. Elementar kurs (bul basqısh eki jıl dawam etedi);
3. Tereńlestirilgen basqısh.
Baǵdarlamalarda oqıw pánleriniń barlıǵına úsh basqısh boyınsha anıq, óz aldına bólek talaplar qóyıladı.
1990-jıldaǵı mámleket tárepinen qabıl etilgen sheshiminde balalardı bilimine, qábiletine qaray sabaq kestesin siyasiy gruppalastırǵan halda dúziw huqıqı berildi.
Oqıwshılar 11 jasta baslawısh mektepti tamamlap orta mektepke ótedi. Orta bilim beriw bolsa kolledjler hám liceylerde ámelge asırıladı. Orta bilim beriw eki basqıshta beriledi. Birinshi basqısh (11 jastan 15 jasqa shekem) 4 jıl bolıp, eń kishi klass 6 -klass, 5-4 orta klass, 3-klass bolsa úlken klass esaplanadı. Demek, klasslardı nomerlew joqarıdan tómenge qaray ámelge asırıladı. 6 -5 klasslar ulıwma orta bilim beriw, 4-3 klaslar bolsa oqıwshılardıń uqıplılqlarına qaray beriledi. Bul birinshi basqıshtı tamamlaǵan oqıwshılar kásiplik baǵdarları boyınsha gúwalıq aladı. Keyin ekinshi basqısh baslanadı. Bul basqıshta 15-18 jasqa shekemgi balalar bilim aladı. Olar úsh jıl oqıp bakalavr dárejesi hám diplomı ushın imtixan tapsıradı. Áne sonda diplom alǵan oqıwshılar ǵana joqarı oqıw orınlarına qabıl etiliw huqıqına iye boladı. Franciyada studentler pedagogika, politexnika institutı, joqarı basqarıw mekteplerge kiriw ushın ǵana imtixan tapsıradı. Bunnan tısqarı sol kásike tán uqıplılıǵı da sınap kóriledi. Basqa joqarı oqıw ornılarǵa jáne universitetlerge bolsa bakalavr diplomı bolǵan jaslar imtixansız qabıl etiledi.
Joqarı bilimlendiriw universitetlerde úsh basqıshta ámelge asırıladı.
Birinshi basqıshta: ulıwma bolıp, oqıw múddeti eki jıl dawam etedi.
Ekinshi gruppa: oqıw bir jıl dawam etedi. Studentler onı magistr dárejesi menen juwmaqlaydı.
Úshinshi basqıshta: oqıw 1—2 jıl dawam etedi. Bul ciklda:
• qanday da bir predmetti tereńlestirip úyrengenligi haqqında diplom 1 jıl;
• qánigelestirilgen joqarı maǵlıwmat haqqında diplom 1jıl;
• úshinshi basqıshta doktorlıq dissertaciyası 1-2 jıl;
• mámleket doktorlıq dissertaciyası qanday da bir tarawdı keń túrde úyrenip dissertaciya jazıw sıyaqlı hújjetler alıw múmkin.
Franciyada joqarı maǵlıwmat hám qánigelik beretuǵın joqarı texnologiyalıq institutlar mıńnan aslam. Olar ádetde sanaat, xojalıq xizmet kórsetiw, informatika qánigeliklerine qánigelesken. Oqıw múddeti 2 jıl bolıp, segiz háptelik islep shıǵarıw ámeliyatın da názerde tutadı.
Sırtqı bilimlendiriw shaqapshaları júdá keń bolıp, ol 500 túrdegi orta, joqarı professional bilim beriwdi usınıs eta aladı.
Franciyada mekteptiń basshı lawazımına jetiw ushın bilimlendiriwge basshılıq etiwden sabaq beretuǵın arnawlı oraylarda oqıw kerek. Bunday oraylarda olar basshılıq etiw, mektep ekonomikasın basqarıw, bilimlendiriwdegi yuridikalıq máseleler, nızamshılıq, ata-analar menen islew, materiallıq mǵlkti saqlaw jumısların shólkemlestiriw, jámáátte jaqsı psixologiyalıq ortalıqtı keltirip shıǵarıw sıyaqlı islerdi úyrenedi. Oqıwdı juwmaqlaǵannan keyin sáwbetten, test imtixanlarınan ótedi. Direktor sabaq bermeydi. Onıń jumıs iskerligi eki jıl dawamında dıqqat menen baqlap barıladı. Usı eki jıl dawamında mektep direktorı talantlı shólkemlestiriwshi, jetik basshlı retinde iskerlik kórsete almasa, ol bul lawazımınan alıp taslanadı. Mektep oqıwshılarına qoyılǵan talap Franciyada oǵada joqarı. Ásirese, baslawısh mekteplerde oqıtıwshı óz kásibiniń ustası, ájayıp arator, artist, muzıkashı, sportshı, shólkemlestiriwshi, úlgili minez-qulıq iyesi bolıwı kerek.
Oqıtıwshılar óz teoriyalıq, ilmiy hám ámeliy tájriybelerin arttırıǵa itibar qaratıladı. Bilimlerdi jetilistiriw kurslarınan ótiw ushın anıq múddet belgilep qoyılmaǵan. Oqıtıwshılar óz qálewi menen test oraylarında imtixan tapsıradı. Imtixanlar waqtında oqıtıwshı iskerliginde ayırım kemshilikler sezilip, bilimlerin jetilistiriwge mútajlik anıqlansa, óz waqıtı hám qarjısı esabınan tájriybesin arttıradı.
2000-jılda Franciya mekteplerindegi jaǵday dıqqat penen úyrenilinip, oqıwshılardıń kópshilik sabaqlarǵa kirmey basqa jumıslar menen bánt bolıp júriwi anıqlanǵan. Bul kemshiliklerdi saplastırıw ushın tiyisli ilajlar kórildi. Politsiya bunday jumıslarǵa qosılıp, sabaq waqtında basqa orınlarda júrgen balalardı anıqlaw, olarǵa járiyma salıw hám mektepke alıp keliw wazıypaları tapsırılǵan. Óz perzentlerin mektepke jibermegen ata-analardı bolsa sud húkimi menen jazalandı. Bul jaǵdayda hátte tutqınǵa alıw ilajı da belgilep qoyılǵan. Sebebi, sabaqqa qatnaspay júrgen balalar arasında náshebentlik hám huqıq buzarlıq sıyaqlı jaǵdaylar kóp ushrasqan. Ulıwma Franciyada bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw ushın kútá úlken qarjı ajıratılmaqta.