1-тема. Пәнге кирисиў. Суйықлық ҳәм оның физикалық қәсийетлери Реже

1.2. Гидравлика пәниниң қысқаша тарийхы ҳәм оның тийкарын дүзиўшилер
Эрамыздан 4000 жыл алдын Египетде ҳәм 1000 жыл бурын Қытай, Сирияда, кейинрек Вавилон, Греция, Римде суўдан пайдаланыў ушын дәрьяларға бөгетлер, шығырлар қурылған.
Гидравлика пәнине тийисли дәслепки қолжазбалар эрамыздан алдын (287-212 ж.) жасаған грек физиги Архимед тәрепинен жазылған «Денениң жүзиў нызамлары» мийнети болып есапланады. XV әсирде италиялы илимпаз Леонардо да Винчи (1452-1519) тәрепинен гидравликаға тийисли «Дәрья ҳәм аңғарларда суў қозғалысын үйрениў» ҳәм «Суйықлықтың тесиктен ағып шығыўы» атлы жаңалықлар ойлап табылған.
1586-жылы Нидерландия илимпазы иженер-математик Симон Стевин (1548-1620) өзиниң «Басланғыш гидротехника» китабын баспадан шығарды. Бул китапта ол суйықлықтың ыдыс дийўалына ҳәм ыдыс түбине басым күшин анықлаған.
1612-жылы италиялық илимпаз Галилео Галилей (1564-1642) өзиниң «Суўдағы денениң қозғалысы» мийнети менен дүньяға белгили болды. 1643-жылы Галилейдиң шәкирти математик ҳәм физик Э.Торричелли (1608-1647) суйықлықлардың тесиктен ағып шығыўы нызамын ашты. 1650-жылы атақлы француз математиги ҳәм физиги Блез Паскаль (1623-1662) тәбият нызамларынан бири болған «Жабық ыдыстағы суйықлыққа сырттан берилген басым суйықлықтың барлық точкаларында бирдей өзгермес муғдарда тарқалады» деген нызамды ашқан. Бул нызам кейнинен Паскаль нызамы ямаса гидростатикалық басымның екинши қәсийети деп дағазаланған. 1687-жылы Исаак Ньютон (1643-1727) суйықлық қозғалысында ишки сүйкелиў нызамын ашқан.
Гидравлика пәнин раўажландырыўға рус илимпазларынан М.В.Ломоносов (1711-1765) ҳәм Д.И.Бернулли (1700-1783) үлкен үлес қосқан. Д.И.Бернулли 1738-жылы «Гидродинамика» китабы менен дүньяға танылған. 1755-жылы швейцариялы математик, механик ҳәм физик Л.Эйлер (1707-1783) «Суйықлықлардың тыныш ҳәм қозғалыс ўақтындағы жағдайлары» нызамлықларын үйренип, суйықлық қозғалысының дифференциал теңлемелерин ислеп шықты. Француз математиклери Ж.Даламбер (1717-1783), Д.Лагранж (1736-1813) ҳәм П.Лаплас (1749-1827) гидравликаның раўажланыўы ушын көп мийнет еткен.
XVIII әсир ақырларында атақлы франуз илимпазлары Х.Пито (1695-1771), А.Шези (1718-1798) ҳәм Ж.Бордо (1733-1799) жергиликли қарсылықлар үстинде ислеп, бул тараўдағы мәселелердиң шешимлерин берген. Булардан басқа Италиялық илимпаз Г.Вентури (1746-1822), Германиялық илимпазлар Л.Прандтль (1875-1953), Х.Блазиус (1883-1951) ҳ.т.б. гидравлика пәниниң тийкарын дүзиўшилер болып табылады.
Сондай-ақ ХХ әсирде рус илимпазлары М.А.Великанов, Б.А.Бахметев, Н.Н.Павловский, И.И.Леви, И.В.Егиазаров, А.Н.Патрашев, И.И.Агроскин, А.И.Богомолов, В.С.Кнороз, В.Н.Гончаров, А.П.Зегжда, С.Б.Избаш, М.Д.Чертоусов, П.Г.Киселев, Р.Р.Чугаев, В.А.Большаковлардың гидравликаны раўажландырыўдағы мийнетлери уллы болып есапланады.
Өзбекистанымызда гидравлика пәни менен шуғылланған илимпазлардан С.Алтунин, А.Мухаммедов, А.Умаров, С.Жаманкараев, Н.Бекимбетов, Х.Исмагилов, Р.Каримов, К.Латипов, Э.Махмудов, К.Байманов, А.Арифжанов. Д.Бозоров ҳ.т.б. атап өтиўимиз орынлы болып табылады.