|
Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı. Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Álipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v – vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken eski slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Qaraqalpaq xalqı 1924 - jılı arab jazıwına tiykarlanǵan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Biraq arab álipbesindegi háripler tórt turli bolıp jazıladı jeke turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi mumkin bolmadı. Sonlıqtan 1928 - jılı latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etildi. Bul qabıl etilgen álipbeni xalqımız tez ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha qoew - hám qoei-jılları respublikalıq imla konferentsiyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtaǵı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa kelip kirill jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Onda et hárip boldı. 1957-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (u, w, ó, ǵ, á, ń) óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda rq tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp kiyatır.
Burınǵı Keńes hukimeti tarqap, onıń quramındaǵı awqamlas respublikalar óz aldına mámleket bolıp duzile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekstan Respublikasında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundaǵı gózlengen maqset - jazıwımızdı ele de jetilistiriw, sóylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı meńgeriwdi jeńillestiriw. Sonday-aq joqarıda aytqanımızday, dunyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanǵan álipbelerden paydalanadı. Bul álipbe tiykarında jazılǵan ádebiyatlardı oqıp tusiniwimizdi tezlestiriwde jańa álipbege ótiw ulken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baǵdarda bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Qaraqalpaqstanda «Latın jazıwına tiykarlanǵan álipbege ótiw haqqındaǵı» Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 hárip boldı.
Bul qabıl etilgen álipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi sessiyasında «Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında» Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamına ózgerisler kirgiziw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamı shıǵarıldı. Jańa álipbe hám qaǵıydalardı islep shıǵarıwda jazıwımızda házirgi zaman texnika qurallarınan keń paydalanıwımızǵa baylanıslı ayırım máselelerdi sheship alıw kerek boladı. Sol ushın da latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl alıwda turkiy xalıqlardıń álipbelerindegi payda bolǵan tájiriybege suyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is jurgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanǵan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi. Házir sol qabıl etilgen álipbeni endiriw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. 1996-1997-oqıw jılınan baslap 1-klassqa barǵan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıy basladı.
Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen bul álipbede dawıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hárip – a, á, o, ó, u, u, ı, i, e, dawıssız seslerdi bildiriw ushın 23 hárip – b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl etildi.
Álipbedegi háriplerdiń belgili bir tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli turde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı turde mudamı saqlanıwı ámeliy jaqtan ulken áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler duzgende, dizimler jazǵanda háriplerdiń álipbedegi orın tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boldı. Álipbedegi háripler qoljazba hám baspa turine, bas hárip hám kishi hárip turine iye boladı.
1995-jıl 25-dekabrde qabıllanǵan latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesi
|
Latın
|
Kirill
|
Latın
|
Kirill
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
