1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Tákirarlaw ushın sorawlar

1. Dawıslı sesler qalay bólinedi?

4-Tema. Buwın. Sózlerdi ótkermelew
Tayanısh sózler - buwın, ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın, ótkerme.
Sóylew waqtında sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı. Buwındı dawıslı sesler jasaydı. Bir sózde neshe dawıslı ses bolsa, sonsha buwın boladı. Máselen, balalar sózinde úsh buwın bar, sebebi úsh dawıslı ses bar.

Buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray qaraqalpaq tilindegi buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın hám qamaw buwın bolıp bólinedi.

Tek bir dawıslıdan ibarat bolǵan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslı seske tamamlanatuǵın buwın ashıq buwın dep ataladı. Mısalı a-ta, a-pa, ke-le, je-ti, da-la-da sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwınlar. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń dizbeginen) turıwı da múmkin. Qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen quralǵan sózler júdá az gezlesedi. Mısalı ta, a, je, de usaǵan az sandaǵı sózler ashıq buwınnan turadı. Dawıssız - dawıslıdan ibarat bolǵan eki fonemalı buwınlar kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beridi xa-lıq, bas-la-ǵan, bas-shı hám t.b.

Dawıslıdan baslanıp bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlanatuǵın buwın tuyıq buwın dep ataladı. Mısalı ay, as, aq, at, ant, úrk sıyaqlı, ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa sózleriniń birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. :sh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi qaraqalpaq tilinde sózlerdiń ortasında hám aqırındaǵı buwınnıń basında dawıslı ses jumsalmaydı. Qanaat, zúráát, saat sıyaqlı sózlerdi esapqa almaǵanda (olar da qanahat, zúráhát, saǵat túrinde aytıladı) túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday pozitsiyalarda tuyıq buwın gezlespeydi.

Dawıssızdan baslanıp bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatuǵın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuǵın buwın qamaw buwın dep ataladı. Qamaw buwın kóbinese úsh fonemadan, sheklengen jaǵdayda tórt fonemadan turadı. Ol jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi. Yaǵnıy sózdiń basında da, ortasında da, aqırında da jumsala beredi. Mısalı, jas, ba-lıq, ba-la-lar, bas-shı-lıq hám t.b.