1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

Metanimiya. Házirgi qaraqalpaq tilinde sózlerdi awıspalı mánide qollanıwdıń ekinshi usılı – metanimiya. Bul usıl arqalı sóz mánisi awısqanda bir zattıń yamasa qubılıstıń ataması ekinshi bir zat yamasa qubılıs penen baylanısına qaray sol atama menen qayta ataladı. Mısalı, Bas kiyimin qıysaytıp kiyip, Mishurindi oqıydı geyde (İ.Yusupov). Maqtumqulını oqıǵanda, aytar edim hár zamanda (Berdaq). Búgingi keletuǵın qonaqlardıń anaw-mınaw adamlar emes ekenligin esaplap, dástúrxandı keńnen jaydı (G.Tursınova). Mısallardaǵı Mishurindi, Maqtumqulını, dástúrxandı sózleri metanimiyalıq usıl arqalı jasalǵan awıspalı mánili sózlerden ibarat. Mishurindi, Maqtumqulını oqıydı degende, olardıń shıǵarmaların oqıw degen mánini túsinemiz, al dástúrxandı jaydı degende, tek dástúrxandı emes, al iship-jew ushın kerekli zatlardı qoydı dep túsinemiz.

Qaraqalpaq tilinde metanimiyalar oǵada kóp. Ásirese, zattıń yamasa qubılıstıń óziniń ornına, qásiyetleriniń, túriniń, sapasınıń atamaların awmastırıp qollanıw jiyi gezlesedi. Mısalı, Jamannan qash, jaqsıǵa jantas (naqıl). Soqırdıń sońına, aqsaqtıń aqırına baq (naqıl). Jamanlar menen jarıspa (Berdaq). Mısallardaǵı metanimiyalar zatlıq mánide iye bolǵan kelbetliklerden payda bolǵan. Qaraqalpaq tilinde kóbinese, kelbetlikler metanimiya usılı boyınsha awıspalı mánide keń qollanıladı jaqsı, jaman, móhmin, ǵárip, bay, jarlı, ash, aqıllı, aqmaq, nadan, aqılsız hám t.b.

Sinekdoxa. Qaraqalpaq tilinde sóz mánisiniń awısıwınıń taǵı bir usılı sinekdoxa bolıp esaplanadı. Bul usıl boyınsha pútinniń ornına bólegin, bólshektiń ornına pútindi, birliktiń ornına kóplikti, kópliktiń ornına birliktiń almasıp jumsalıwı arqalı da sózler awıspalı mánige iye boladı. Bunda da sóz arqalı atalatuǵın zat, qubılıslardıń óz-ara jaqınlıǵı, baylanısı esapqa alınadı. Mısalı, Sarı murttıń qamshını siltep úyrengen qolı bul saparı da qáte jibergen joq (İ.Yusupov). Biykesh-aw, kúyewler kelip tur, tósek salıp qoy, házir úyge kiredi (Á.Ótepov). Ulıńdı bende qılǵandı, Qızıńdı olja qılǵandı (Qoblan). Bulardaǵı sarı murt degende biz adamdı túsinemiz, yaǵnıy bunda kóplik sandaǵı sóz birlik sandaǵı sózdiń ornına qollanılǵan. Ulıńdı, qızıńdı degende tek bir uldı hám qızdı emes, al bir urıwǵa tiyisli bolǵan ul hám qızlardıń kópligin túsinemiz, yaǵnıy bunda kóplik sannıń ornına birlik san mánisin bildiretuǵın sóz qollanılıp tur.