1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

31-tema: RKT sisteması qurılısın ulıwma principi. Apparatlardı jaylastırıw principi.
Kommutatsiya maydani kommutatsiya tu’yininin’ elementlerinen bolip, jalg’aw qurilmalari jiyindisinan ibarat. Kommutatsiya maydani ja’rdeminde onin’ kiriw ha’m shig’iw liniyalari arasinda baylanis trakti payda qilinadi.
Kommutatsiya maydani a’dette bir neshe ayriqsha bo’limlerden du’zilgen (4.1- su’wret). Kommutatsiya moydaninda bo’limler sani 3÷7 boliwi mu’mkin. Misal: kommutatsiya maydani u’sh bo’limnen payda bolg’an, N kiriw menen M shig’iw liniyalari V₁ ham V₂ arqali jalg’anatin bolsin.

4.1-su’wret. Kommutatsiya maydaninin’ du’zilisi.

Kommutatsiya moydanindag’i ha’r bir bo’lim izlew basqishi delinedi. O’z na’wbetinde, izlew basqishi bir-birine ma’lim qag’iydalar tiykarinda jalg’ang’an bir tu’rdegi kommutatsiya qurilmalarinan, yag’niy kommutatsiya bloklari (KB) dan du’zilgen. Olar bir yamasa bir neshe boliwi mumkin.

Birinshi bo’lim abonent liniyalari bos araliq liniyasina jalg’ap beriw ushin xizmet qiladi. Demek, bul bo’limde ko’p sanli kiriw liniyalari (adette kem isletiletug’in) ken sanli (a’detteko’p isletiletug’in uliwmaliq) arliq liniyalarina jalg’anadi. Bul jalg’aniw abonent nomer teriwden aldin orinlang’anlig’i ushin bul bo’lim erkin izlew basqishi (EI) dep ataladi. Bul izlew basqishinin’ kiritiliwi ha’r bir qurilmani tez-tez isletpeydi, yag’niy ol ko’birek bos turadi ha’m kem isletiledi.
Ekinshi bo’lim abonent tergen nomer tiykarinda abonenttin’ kerekli toparin tan’laydi ha’m keyini bo’limge bos shig’iw tawip, jalg’ap beredi. Sonin’ ushin bul bo’lim topari izlew basqishi (GI) dep ataldi. Abonent topar noerine tiykarinan bul izlew basqishinan 1÷5 boliwi mu’mkin.
Ushinshi bo’lim abonent tergen nomer tiykarinda tanlang’an topar ishinde kerek abonent liniyasin tawip jalg’ap beredi. Sonin’ushin bul bo’lim siziqli izlew basqishi dep ataldi.
Izlew basqishlari to’mendegi u’sh ta’rtipte islewi mumkin:

• 
  erkin islew ta’rtibi
  
• 
  toparli izlew ta’rtibi;
  
• 
  ma’jburiy izlew ta’tibi.
  

Erkin izlew ta’rtibnde kommutatsiya qurilmasi shaqiriw tu’sken kiriw liniyasin qa’legen bos shig’iw liniyasi menen jalg’aw mu’mkin. Kommutatsiya qurlmasinin’ ha’reketi erkin.
Toparli izlew ta’rtibinde kommutatsiya qurilmasi shig’iw liiyalari a’dette H₁ jo’nelislerge bo’lingen boladi ha’m kommutatsiya qurilmasi kiriw liniyasin a’welden ko’rsetilgen shig’iwi liniyasi menen jalg’awi kerek. Bunda jo’nelis ma’jbu’riy tanlanadi, bos shig’iw liniyasi erkin.
Majburiy izlew tartibinde kommutatsiya qurilmasi shaqiriw tu’sken kiriw liniyasi a’wlden ko’rsetilgen shig’iw liniyasi menen jalg’awi kerek. Bunda shig’iw liniyasin tanlaw ma’jbu’riydir. Ha’r bir izlew basqishi bir tu’rdegi bir neshe kommutatsiya bloklarinan ibarat. Kommutasiya bloki bir neshe kiriw ham shig’iw liniyalarina iye bolg’an qurilma. Kommutatsiy bloki bir zvenoli yamasa ko’p boliwi mumkin. Eger de bir kiriw liniyasin bir shig’iw liniyasina jalg’aw ushin bir kommutatsiya noqati kerek bolsa, kommutatsiya bloki bir zvenoli delinedi.

4.2-su’wret. Bir zvenoli KB.

4.3-suwret. Kommutatsiya a’sbaplari.

Bir zvenoli kommutatsiya bloki n kiriw, m shig’iw ha’m nxm kommutatsiya noqatina iye boladi (4.2-suwret). Olardi elektromexanik izlewshiler, kooordinatali, gerkonli ha’m elektron jalg’ag’ishlar tiykarinda quriw mu’mkin (4.3-su’wret).

Kommutatsiya bloklarin kommutatsiya a’sbaplari ja’rdeminde quriw ushin to’mendegi usillar qollaniladi: kiriw liniyalarin birlestiriw, shig’iw liniyalarin birlestiriw, uliwmalastirilg’an.
Birinshi usildi ko’remiz. Eger 1×1 tu’rdegi eki kommutatsiya a’sbap penen kiriw liniyalarin birlestirsek, 1×2 turdegi kommutatsiya bloki payda bolip, ondag’i jalg’ana aliw imkaniyati D = 2 ge ten’ (4.4-su’wret), tag’niy kiriw liniyasi qa’legen eki shig’iw liniyasina jalg’aw imkaniyatina iye.
1×m tu’rdegi n kommutatsiya a’sbaplari liniyalarin birlestiriwi na’tiyjesinde (1×nm) KB ni qiliw mumkin (4.4-su’wret). Demek, kiriw liniyalarin birlestiriw KB da kommutatsiya a’sbaplarina qarag’anda shig’iw liniyalari ha’m jalg’ana aliw imkaniyatin asiradi.

4.4-su’wret.kiriw liniyalarin birlestiriw usilinda payda etilgen KB

4.5-su’wret. Shig’iw liniyalarin birlestiriw usilinda payda etilgen KB.