1-tema: Kirisiw. Pánniń maqseti, wazıypası hám mazmunı

32-tema: Cifrlı ATS de shaqiriqlerge xizmet kórsetiw rejimin úyreniw
Telefon baylanisi sistemasinda shaqiriqlar xizmet ko’rsetiwdin’ tiykarinan eki – telefon xabarlari joytilatug’in ha’m joytilmaytug’in ta’rtibi qollaniladi. Telefon xabarlari joytilmaytug’in ta’rtipte xizmet ko’rsetilgende tu’sip atirg’an ha’mme shaqiriwshilsrg’a kerekli batlanis da’rhal ornatiladi. Biraq baylanis sistemalarnin’ bunday ta’rtipte shaqiriwlarg’a xizmet ko’rsetiw ekonomikaliq jaqtan ko’plegen mashqalalardi keltirip shig’aradi. Sonin’ ushin baylanis sistemasi ekonomikaliq jaqtan xabar joytilatug’in ta’rtipte xizmet ko’rsetetug’in qilip rejelestiriledi.
Telefon xabari joytiliwi ashiq ha’m shartli joytiliwlarg’a bo’linedi. Shaqiriqlarg’a telefon xabari ashiq joytiliwi ta’rtibinde xizmet ko’rsetilgende shaqiriq ha’m ol menen baylanisli bolg’an xabar xizmet ko’rsetiwden qarsi juwabin alsa, uliwma joytiladi ha’m qayta xizmet ko’rsetiw sistemasina tu’speydi. Shaqiriqlarg’a telefon xabari shartli joytiliwi ta’rtibinde xizmet ko’rsetilgende, shaqiriq ha’m ol menen baylanisli xabar xizmet ko’rsetiwden qarsi juwabin alsa, uliwma joytilmaydi, al xizmet ko’rsetiw qurilmalari bos bolg’ang’a shekem toqtatilip turadi. Toqtatilg’an shaqiriqlarg’a xizmet ko’rsetiw usilina qarap, ku’tiw ha’m ku’tilmegen shaqiriq ta’rtibine bo’liniwi mu’mkin. Ku’tiw usilinda xizmet ko’rsetiw ta’rtibinde toqtatilg’an shaqiriqlar na’wbetke qoyiladi ha’m qurilmalardin’ bosawina qarap xizmet ko’rsetiledi. Qayta shaqiriq usilinda bolsa, xizmet ko’rsetiw qurilmalari ba’nt bolg’an waqitta tu’sken shaqiriq ku’tilmegen yamasa aniq waqit araliqlarinda kerekli baylanis ornatilg’ansha takrarlanadi.
Joqarida ko’rip shig’ilg’an u’sh xizmet ko’rsetiw modellerinen tisqari, araliq modelleri de qollaniladi. Ma’selen, ku’tiw usilinda xizmet ko’rsetilip atirg’anda ku’tip atirg’an shaqiriqlar sani yamasa ku’tiw waqiti shegaralang’an boliwi mu’mkin. Bul usilda bir bo’lim shaqiriqlarg’a ku’tiw ta’rtibinde, basqa bo’lim shaqiriqlarg’a iye ashiq joytiliw yaki qayta shaqiriq ta’rtibinde xizmet ko’rsetiledi.
Tu’rli xizmet ko’rtsetiw ta’rtibi sipat ko’rsetkishlerin ko’rip shig’amiz. Shaqiriqlarg’a ashiq joytiliw usilinda xizmet ko’rsetiw da’rejesin bahalaw u’sh tu’rdegi jog’altiwlardan ibarat. Bular shaqiriq boyinsha jog’altiw R_t, ju’kleme boyinsha jog’altiw R_ju. Xabar joytiliwi ku’tilmegen ha’diyse bolg’ani ushin ko’rsetkishlerdin’ de joytiliw mu’mkinshiligi esaplanadi.
Shaqiriqlar joytiliwi mu’mkinshilikleri R_sh dep, ko’rilip atirg’an waqit aralig’inda joytilg’an shaqiriqlar sanin C_y uliwma tu’sip atirg’an shaqiriqlar sanina C salistirmali matematik ku’tiwine aytiladi:
P_sh = C_y/C. (14.15)
Turaqli ag’imlar ushin bul ko’rsetkish joytilg’an μ_y ha’m tu’sip atirg’an m shaqiriqlar tezligi shamasi P_sh = μ_y /μ menen aniqlanadi.
Waqit joytiliwi mu’mkinshiligi P_t dep, shaqiriqlarg’a xizmet ko’rsetiw mu’mkin bolmag’an waqit aralig’in uliwma ko’rilip atirg’an waqit aralig’i shamasina aytiladi. Basqa so’z benen aytqanda, bul xizmet ko’rsetiw qurilmalarinin’ ba’nt boliw mu’mkinshiligin ko’rsetedi.
Ju’kleme joytiliwi mu’mkinshiligi P_ju dep, ko’rilip atirg’an waqit aralig’inda jog’atilg’an ju’kleme shamasin U_y uliwma tu’sip atirg’an ju’klemege U salistirmali matmetik ku’tiliwine aytiladi:
P_ju = U_y/U. (14.16)
Turaqli ag’imlar ushin bul ko’rsetkish jog’atilg’an Y_y ha’m tu’sip atirg’an Y shaqiriqlar tezligi shamasi menen aniqlanadi:
P_ju = Y_y/Y. (14.17)
Shaqiriqlarg’a ku’tiw usilinda xizmet ko’rsetiw da’rejesin bahalaw ushin tiykarinan to’mendegi ko’rsetkishler qollaniladi:

• 
  ko’rilip atirg’an waqit aralig’inda toqtatilg’an shaqiriqlar sanin uliwma tu’sken shaqiriqlar sanina salistirmali matematik ku’tiliwi menen aniqlanatug’in shaqiriqlardin’ uliwma ku’tiw mu’mkinshiligi P(>0);
  
• 
  sha’rtli jog’altiwlar mu’mkinshiligi P(>t). Sha’rtli jog’altiwlar mu’mkinshiligi dep, ko’rilip atirg’an waqit aralig’inda ruqsat etilgen waqittan t artiqsha ku’tken toqtatlg’an shaqiriqlar matematik ku’tiliwin uliwma tu’sken shaqiriqalar shamasina aytiladi. Basqa so’z benen aytqanda, sha’rtli jog’altiw mu’mkinshiligi dep, xizmet ko’rsetiwdin’ ruqsat etilgen waqittan artiqsha ku’tken shaqiriqlar bo’legine aytiladi;
  
• 
  ba’rshe tu’sken shaqiriqlar ushin xizmet ko’rsetiwdin’ ortasha ku’tiw waqiti γ yamasa tek toqtatilg’an shaqiriqlar γ_k ushin ortasha ku’tiw waqiti.
  

Shaqiriqlarg’a qayta shaqiriw usilinda xizmet ko’rsetiw da’rejesi tiykarinan birlemshi shaqiriqlardin’ jog’altiw mu’mkinshiligi P_b, qayta shaqiriqtin’ joytiliw mu’mkinshilig P_t ha’m bir baylanis ornatiliw ushin qiling’an qayta ha’reketleniwdin’ ortasha shamasi N_t menen aniqlanadi.
Xizmet ko’rsetiw da’rejesi ko’rsetkishleri ha’r bir ma’selenin’ tiykarg’i ha’m qosimsha ta’replerin su’wretlewshi ha’m usi ta’replerin bahalaw za’ruriyati bar yamasa joqlig’in esapqa alg’an halda tan’lap alinadi. Ma’selen, qayta shaqiriwlar modeli sipat da’rejesi ko’rsetkishlerin aniqlaw matematikaliq jaqta ju’da quramali bolg’ani ushin bul modeldi qayta shaqiriwlar ag’imi joqari bolg’an (P<0,03) sistemalarda qayta shaqiriwlar ag’imi kishi bolg’ani ushin bul ag’imdi esapqa almastan ha’m qaniqarli na’tiyjalerdi aliw mu’mkin.
Telefon shaqiriqlarina xizmet ko’rsetiw sipati da’rejesin jalg’aw trakti ha’m onin’ ha’r bir bo’legi ushin aniqlaw mumkin. Jalg’aw trakti ushin ruxsat etilgen xizmet ko’rsetiw sipati da’rejesi xarakteri P, usi traktti payda etken ha’r bir bo’limin xarakterlewshi joytiliwlar P_i o’z-ara jiyindisi menen aniqlanadi. P_i kishi shamalarinda (P<0,01) uliwma jog’altiw P to’mendegishe aniqlanadi:
P = P₁ + P₂ + …+ P_n (14.17)
Basqa jag’dayda:
_n
P = 1 – Π (1 – P_i). (14.18)
ⁱ⁼¹
Xizmet ko’rsetiw sipati ko’rsetkishleri kommutatsiya sistemasi o’tkiziwshen’lik qabiletine ta’sir etedi. Kommutatsiya (yamasa ha’r qanday baylanis) sistemasi o’tkiziwshen’lik qabileti dep, ma’lim xizmet ko’rsetiw da’rejesinde kommutatsiya sistemasinin’ xizmet ko’rsetken ju’kleme tezligine aytiladi.
Telefon shaqiriqlarg’a xizmet ko’rsetiw sipat ko’rsetkishleri o’lshewsiz u’lkenlik. Biraq a’melyatta bul ko’rsetkishlerdin’ shamasi ju’da’ kishi ha’m olar menen islew qolayli boliwi ushin olar promill (‰) menen aniqlanadi. 1‰=0,001 ge ten’.